Iran's Cognitive Science and Technology Foresight, Using Scenario Planning Approach
Subject Areas : Generalhabibollah tataeian 1 * , alimorteza birang 2 , alinaghi khrazi 3 , amir nazemi 4
1 - Allameh Tabataba’I University
2 -
3 - Tehran University
4 -
Keywords: Cognitive Science and Technology, Foresight, Scenario, Cognitive Neuroscience, Futurology,
Abstract :
In the near future cognitive science along with nano, bio and information technology (known as NBIC), can lead to a turning point and start a golden age by improving human's mental and physical performance. Based on this, in this research, by exploring foresight activities of other countries as well as indentifying the effective drivers of the future of cognitive science and technology, we are going to develope the future scenarios of the field in Iran in 2020 horizon. We use two methods inorder to identify the drivers: literature review and interviews with experts. Then, using a delphi survey the future uncertainties has been explored. Thus, the 4 scenarios which depict the future of cognitive science and technologies has been presented by using the 2 dimensional space resulting from the explored below uncertainties: the convergence and divergence of stakeholders and the engineering the mind approach against empowering the mind approach.
1. خزایی، س، جلیلوند، م، نصرالهی وسطی، ل.(1392). بررسی نظری روش تحلیل لایه‌ای علت‌ها در حوزه آینده‌پژوهی. مطالعات آینده‌پژوهی. 2(6)
2. خليل،ط. (1381) ، مديريت تكنولوژي (رمز موفقيت در رقابت و خلق ثروت)، تهران:انتشارات پيام متن وابسته به مركز تكنولوژي نيرو.
3. علامی، ع، قاسمی برقی، ر.(1391). ترسیم برنامه آینده دانشگاه علوم پزشکی: رویکرد سناریو پردازی. گامهای توسعه در آموزش پزشکی، مجله مرکز مطالعات و توسعه آموزش پزشکی. 9(1). ص 101 تا 97.
4. کوثری، س.(1391). درآمدی بر رویکردها و تکنیک‌های سناریونویسی، مطالعات آینده‌پژوهی، 1(4). اول، ص 73-96.
5. لیام فهی، رابرت ام راندال، مترجم: مسعود منزوی (1392). یادگیری از آینده، سناریوهای آینده نگاری رقابتی، موسسه آموزش و تحقیقاتی صنایع دفاعی، مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری های دفاعی.
6. متس لیندگرن، هانس بندهولد(1390). طراحی سناریو: پیوند بین آینده و راهبرد، موسسه آموزش و تحقیقاتی صنایع دفاعی
7. Bergman, J.-P. (2005). “Supporting Knowledge Creation and Sharing in the Early Phases of the Strategic Innovation Process”, Acta Universitatis Lappeenrantaesis 212, 180 p. 8. Berkhout, F., & Hertin, J. (2002). Foresight futures scenarios. Greener Management International, 2002(37), 37-52.
9. Bishop, P. (2001). A yardstick too far?. foresight, 3(3), 163-167.
10. Bradfield, R. Wright, G. Burt, G. Cairns, G. van der Heijden, K. (2005). “The origins and evolution of scenario techniques in long range business planning,” Futures, Vol. 37, pp. 795-812.
11. Chermack, T. J. (2003). A theory of scenario planning, doctoral dissertation, faculty of the graduate school of the university of minnesota.
12. Chermack, T., J & Nimon, K. (2013). Drivers and outcomes of scenario planning: a canonical correlation analysis. European Journal of Training and Development, 37(9), 811-834.
13. Coates, F.J. (2000): Scenario Planning, in: Technological Forecasting and Social Change 65, 115-123.
14. Coyle, G.(2004). “Practical Strategy: Structured Tools and Techniques”, Glasgow: Pearson Education Ltd., 308 p. 15. Dammers, E. (2000). Leren van de toekomst; over de rol van scenario's bij strategische beleidsvorming.
16. Elkington, J., & Trisoglio, A. (1996). Developing realistic scenarios for the environment: Lessons from Brent Spar. Long Range Planning, 29(6), 762-769.
17. ETTE (2002): Focus in the Futureof Vocational Education and Training, Melbourne, 2002
18. Fahey, L., Randell, R. (1998): Learning from the Future: Competitive Foresight Scenarios, New York, in: Ratcliffe, J. (ed) (1999).
19. Georgantzas, N. C., & Acar, W. (1995). Scenario-driven planning: learning to manage strategic uncertainty. Praeger.
20. Godet, M. (1987). Scenarios and strategic management: Prospective et planification stratégique.
21. Godet, M., & Roubelat, F. (1996). Creating the future: the use and misuse of scenarios. Long range planning, 29(2), 164-171.
22. Götze, U. (1991). Szenario-Technik in der strategischen Unternehmensplanung. Wiesbaden: Dt. Univ.
23. Huss, W. R., & Honton, E. J. (1987). Scenario planning—what style should you use?. Long range planning, 20(4), 21-29.
24. Huss, W. R., & Honton, E. J. (1987). Scenario planning—what style should you use?. Long range planning, 20(4), 21-29.
25. Inayatullah, S. (1996). Methods and epistemologies in futures studies. The knowledge base of futures studies, 1, 186-203. 26. Inayatullah, S. (2009). Questioning scenarios. Journal of futures studies,13(3), 75-80.
27. Johnson G. & Scholes, K.(2002). “ Exploring Corporate Strategy”, Glasgow: Pearson Education Ltd, 585 p.
28. Kleiner, A. (1999): Scenario Practice, written for the Whole Earth Quarterly, to be published in 1999 and submitted in: http://stage.itp.nyu.edu/scenario/overview.html, 24.01.2004, 1999
29. Maleska, P. (1995): The Futures Field of Research, in: Futures Research Quarterly, vol. 11, no. 1, 1995 .
30. Martelli, A. (2001): Scenario Building and Scenario Planning: State of the Art and Prospects of Evolution, published on the summer 2001 issues of the Future Research Quarterly, in: http://www.antoniomartelli.com/html/articoli/scen_building.asp, 09.04.2004, 2001.
31. Mason, D. H. (1998). Scenario planning: Mapping the paths to the desired future. In L. Fahey & R. Randall, (Eds.), Learning From the Future: Competitive Foresight Scenarios,pp. 109-121. New York: John Wiley & Sons, Inc.
32. Mietzner, D., & Reger, G. (2005). Advantages and disadvantages of scenario approaches for strategic foresight. International Journal of Technology Intelligence and Planning, 1(2), 220-239.
33. Millett, S. M. (1988). How scenarios trigger strategic thinking. Long Range Planning, 21(5), 61-68.
34. Neilson, R. E., & Wagner, C. J. (2000). Strategic scenario planning at CA International. Knowledge Management Review, 12, 4-21.
35. Noonan, P. S., & Tenaglia, M. S. (1998). How information technology helps scenarios advance from consensus to decisiveness. Learning from the Future: Competitive Foresight Scenarios, 384-401.
36. Phelps, R., Chan, C., & Kapsalis, S. C. (2001). Does scenario planning affect performance? Two exploratory studies. Journal of Business Research,51(3), 223-232.
37. Piirainen, K., Kortelainen, S., Elfvengren, K. and Tuominen, M. (2006), ‘‘A framework for utilizing group support systems in scenario process’’, Proceedings of the Frontiers of E-business Research Conference, Tampere.
38. Piirainen,k., Kortelainen ,S., Elfvengren,K., Tuominen,M.(2010),”A scenario approach for assessing new business concepts”, Management Research Review ,Vol. 33 No. 6, pp. 635-655.
39. Porter, M. E. (1985). Competitive advantage: creating and sustaining superior performance. New york.
40. Ralston, B. & Wilson, I. 2006. “The Scenario-Planning Handbook: A Practitioner’s Guide to Developing and Using Scenarios to Direct Strategy in Today’s Uncertain Times,” Crawfordsville IN, Thomson/South-Western, 256 p.
41. Ratcliffe, J. (2000). Scenario building: a suitable method for strategic property planning?. Property Management, 18(2), 127-144.
42. Ratcliffe, J. (2003). Scenario planning: An evaluation of practice. Futures Research Quarterly, 19(4), 5-26.
43. Ringland, G., & SCHWARTZ, P. P. (1998). Scenario planning: managing for the future. John Wiley & Sons.
44. Robertson, J. (1980). The sane alternative. River Basin Publishing Company.
45. Schriefer, A. (1995). Getting the most out of scenarios: Advice from the experts. Planning Review, 23(5), 33-35.
46. Schwartz, P. (1996). The Art of the Long View: Planning for the Future in an Uncertain World (Currency Doubleday, New York).
47. Shoemaker, P. J. H. (1995). Scenario planning: A tool for strategic thinking. Sloan Management Review 37(2), 25-40.
48. Shoemaker, P. J. H. (1998). Twenty common pitfalls in scenario planning. In L. Fahey & R. Randall, (Eds.), Learning From the Future: Competitive Foresight
49. Slaughter, R. (1995). The foresight principle. London: Adamantine.
50. Slaughter, R. (2000). Futures tools and techniques. Futures Study Centre.
51. Slaughter, R. A. (1996). The knowledge base of futures studies as an evolving process. Futures, 28(9), 799-812.
52. Sohail, I. (2002). Reductionism or layered complexity, the future of future studies. Futures, 34(3-4), 295-302.
53. Steinmüller, K. (1997). Grundlagen und Methoden der Zukunftsforschung: Szenarien, Delphi, Technikvorausschau. SFZ.
54. Tenaglia, M., & Noonan, P. (1992). Scenario-based strategic planning: A process for building top management consensus. Planning Review, 20(2), 12-19.
55. Van der Heijden, K. (2004). Can internally generated futures accelerate organizational learning?. Futures, 36(2), 145-159.
56. Van der Heijden, K. (2011). Scenarios: the art of strategic conversation. John Wiley & Sons.
57. Van Notten, P. W., Rotmans, J., Van Asselt, M. B., & Rothman, D. S. (2003). An updated scenario typology. Futures, 35(5), 423-443.
58. Varum, A and Melo,C. (2010). “Directions in scenario planning literature – A review of the past decades”.Futures 42, p.p 355–369.
59. Wack, P. (1985). Scenarios: The gentle art of re-perceiving, Harvard Business School. Unpublished manuscript.
60. Walsh,P.R.(2005). “environmental change by adding scenario planning to the strategy reformulation equation”.Guildford, UK Management Decision. Vol. 43 No. 1, pp. 113-122.
61. Warfield, J. (1996). An overview of futures methods. Artículos especializados. 62. Wilkinson, L. (1996). Scenarios. Special Wired Edition, January.
63. Wilson, I. (1998). Mental maps of the future: an intuitive logics approach to scenarios. Learning from the future: Competitive foresight scenarios, 81-108.
آینده نگاری علوم و فناوری های شناختی ایران با رویکرد سناریونگاری *دکتر سید حبیبالله طباطبائیان، **علی مرتضی بیرنگ، ***دکتر علینقی خرازی، ****دکتر امیر ناظمی * دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی و نویسنده مسئول ** دانشجوی دوره دکتری آینده پژوهی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور *** استاد دانشگاه تهران **** استادیار مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور تاریخ دریافت: 9/10/1396 تاریخ پذیرش: 11/11/1397
چکیده علوم شناختی می تواند در آینده اي نه چندان دور، همراه با فناوري نانو، فناوري زیستی و فناوري ارتباطات، به عنوان علوم و فناوريهاي نوظهور ، با ارتقاي عملکردهاي ذهنی و جسمی انسان، به عصري طلایی و نقطه عطفی در تاریخ بشر منجر شود. بر همین اساس، در این پژوهش قصد بر این است تا با بررسی تجربیات آیندهنگاری کشورهای مختلف و شناخت پیشرانهای تأثیرگذار برآینده علوم و فناریهای شناختی، آینده حوزه علوم و فناوریهای شناختی را در ایران در افق 1404 تدوین شود. به منظور استخراج و شناسایی پیشرانها، مرور ادبیات و مطالعات جهانی به همراه مصاحبه با خبرگان در نظر گرفته شده است. سپس با استفاده از پرسشنامه روش دلفی، عدم قطعیتهای مؤثر بر آینده این حوزه استخراج گشت. بدین ترتیب با استفاده از فضای دو بعدی حاصل از همگرایی و واگرایی گروههای ذینفع و توسعه همکاریهای بینالمللی در برابر تحریم و انزوای بینالمللی، 4 سناریوی معرف آیندههای بدیل حوزه علوم و فناوریهای شناختی معرفی شدهاند. در پایان هم با توجه به گستره فناوریها ذیل مفهوم علوم و فناوریهای شناختی، با بهرهگیری از سطح آمادگی فناوریها و همچنین موتورهای محرک نوآوری، سیاستهای مورد نظر در صورت بروز هر سناریو بررسی شدهاند. واژه های کلیدی: علوم و فناوریهای شناختی، آیندهنگاری، سناریونگاری، علوم اعصاب شناختی، آینده پژوهی |
مقدمه
آيندهپژوهان بنا بر هدف و دليل انجام پژوهش‌هاي خود، روشهاي مختلفي را انتخاب مي‌کنند. به گفته وندل بل1 (2003)، روشهاي مورد استفاده آيندهپژوهان عبارتند از پيشبيني عملگرايانه2 يک متغير به واسطه يک متغير ديگر، برون‌يابي توسط سري‌هاي زماني، روش همگروهي مؤلفهاي، تکنيکهاي تحقيقاتي پيمايشي، روش دلفي، تحليل تأثيرات متقابل، شبيهسازي و مدلسازي رايانهاي، بازي‌ها، نظارت، تحليل محتوا، روال آيندههاي مشارکتکننده، آزمايش اجتماعي، آيندهپژوهي قومنگاري، سناريونويسي. وندل بل معتقداست «تمامي روشهاي به کار گرفته شده توسط آيندهپژوهان قادر به توليد سناريو هستند.» بنابراين «سناريو مي‌تواند روشي براي خلاصه کردن نتايج تحقيقات آيندهپژوهي باشد». به گفته وندل بل «سناريونويسي به روش‌شناسي آيندهپژوهي انسجام ميبخشد و محصول تمامي روشهاي آيندهپژوهي يک چيز است: يک سناريو، يعني داستاني درباره آينده.» (وندل بل، 2003) به گفته عليزاده (1387: 9) «هر يک از اين ابزارها قوت‌ها و ضعف‌هايي را به همراه دارد، از اين رو است که لازم است در هر برنامه‌اي از ابزارهاي متنوعي استفاده شود، تا اين ابزارها نقاط ضعف يکديگر را بپوشانند». از ميان اين روش‌ها و ابزارها «سناريونگاري براي مسايلي که از عدم قطعيت3 بالاتري برخوردار هستند مناسب‌تر است». (عليزاده، 1387: 10) در تعريف سناريونگاري مي‌توان گفت «سناريونگاري روشي منظم و منضبط است که از آن براي کشف نيروهاي پيش‌ران کليدي4 در بافت تغييرات شتابان، پيچيدگي‌هاي فوق‌العاده و عدم قطعيت‌هاي متعدد استفاده مي‌شود». (عليزاده: 58). کرماک به نقل از ون در هيدن5 ويژگي‌هاي سناريو‌هاي داراي ساختار نوشتاري مناسب را چنين ذکر مي‌کند: 1) داراي انسجام داخلي هستند، 2) رويدادهاي تاريخي و رويدادهاي کنوني را با رويدادهاي فرضي در آينده ارتباط مي‌دهند، 3) آنها را مي‌توان در قالب نمودار بيان کرد، 4) داراي انسجام داخلي بوده و قابل قبول هستند، 5) بيانگر عوامل از پيش‌تعيين شده و يا رويدادهاي گذشته هستند. (کرماک6، 2003)
علوم شناختی مطالعه علمی و بین رشتههاي دنیاي پیچیده و جذاب ذهن است که یک سر طیف آن رشته هایی مانند علم اعصاب، روانشناسی، فلسفه، زبان شناسی، جامعه شناسی و سر دیگر آن هوش مصنوعی، روباتیک، شبکه‌هاي عصبی مصنوعی و رایانه است. به عبارت دیگر، موضوعی به پیچیدگی ذهن یا مغز به همکاري و ارتباط محققان این رشتهها نیاز دارد تا بتوان فرایندهاي شناختی مانند حافظه، یادگیري، ادراك، توجه، استدلال، آگاهی، حل مسئله، تصمیم گیري، خلاقیت، تصویرسازي ذهنی و ... را مطالعه کرد. این علم در دهه‌ي پنجاه پایه‌گذاري و در دهه هفتاد تشکیلاتی شد و در دهه نود چنان پیشرفتی داشت که از سوی برخي صاحبنظران «دهه مغز» نام گذاري شد. علوم شناختی می تواند در آینده اي نه چندان دور، همراه با فناوري نانو، فناوري زیستی و فناوري ارتباطات، به عنوان علوم و فناوريهاي نوظهور7 ، با ارتقاي عملکردهاي ذهنی و جسمی انسان، به عصري طلایی و نقطه عطفی در تاریخ بشر منجر شود. بر اين اساس، در دهه‌هاي اخير، سرمایه گذاري کشورهاي پیشرفته در زمینه این دانش نو بسیار چشمگیر است و رقابت شدیدي در دستیابی به اسرار مغز و استفاده کاربردي از آن در میان کشورها وجود دارد.
پیشینه تحقیق
در دهه 1960، «هرمان کان» که خود در پروژه‌هاي آينده‌نگري نيروي هوايي آمريکا نقش عمده‌اي ايفا کرده بود، پس از تأسيس مؤسسه هادسون، سناريونگاري را به عنوان يک روش نوين برنامه‌ريزي به بخش غيرنظامي معرفي کرد. (عليزاده، 1387: 66). ادبيات سناريو را مي‌توان طبق عليزاده (1387) به طور خلاصه به قرار زير طبقه‌بندي کرد:
مايکل پورتر8: سناريو، ديدگاهي است با سازگاري دروني و محتواي نسبت به آنچه که در آينده مي‌تواند رخ دهد.
پيتر شوارتز9: سناريوها ابزاري براي نظم‌دهي به ادراک يک فرد درباره محيط‌هاي بديل آينده است که تصميم‌هاي فرد در آن محيط‌ها گرفته خواهد شد.
گيل رينگلند10: سناريوها بخشي از برنامه‌ريزي استراتژيک مي باشند که به عنوان ابزاري براي مديريت عدم قطعيت آينده استفاده مي‌شود. ميشل گوده و روبلا11: سناريوها توصيف موقعيت‌هاي آينده و رويدادها ممکن در آن موقعيت‌ها هستند، به گونه‌اي که شخص بتواند از موقعيت کنوني خود به سوي آيندههاي بديل حرکت کند. سناريوها شيوه‌اي هستند که نتايج پيش‌بيني‌ها را به صورتي منسجم و متقاعدکننده ارايه مي‌دهند. وارفيلد12: سناريو داستاني از وضعيت‌ها، امور يا پيشرفت هاي ممکن در گستره زمان آينده است. پيرواک13: سناريوها به مديران براي ساختاردهي عدم قطعيت هاي آينده کمک مي‌کند. (ص71)
در طول سالیان گذشته تلاشهای بسیاری پیرامون سناریونگاری و بسط و توسعه استفاه از آن در حوزههای مختلف و با روشهای متفاوت صورت پذیرفته است. در جدول 1 میتوانید فهرستی از تلاشهای صورت گرفته را ملاحظه کنید.
جدول 1: مروری بر تاریخچه سناریو نگاری
عنوان | سال |
|---|---|
فشار برای استفاده از سناریوها به‌عنوان یک ماژول سازمانی در وزارت دفاع آمریکا | 1950 |
استفاده هرمان کان از ابزار سناریو برای پیش‌بینی کسب‌وکار | 1960 |
گسترش رهیافت تحلیل تاثیرات متقابل در اواخر دهه 60 | 1967 |
تکمیل گروه برنامه‌ریزی سناریو به‌واسطه پیر واک در دفتر لندن رویال داچ شل | 1970 |
توسعه رهیافت تحلیل تاثیرات روندها به سناریو نگاری | 1972 |
جلب‌توجه عموم به استفاده از سناریوها پس از پیشرفت چشمگیر داچ شل در رکود | 1975 |
معرفی رهیافت پراسپکتیو توسط برتاند دو ژوونل در اواخر دهه 70 | 1978 |
انتشار کتاب هفت فردا و معرفی مستندات سناریو نگاری توسط جی ایگلوی، پل هاوکن و پیتر شوارتز | 1980 |
مطالعات جیمز رابرتسون بر روی سناریو نگاری در بریتانیا | 1983 |
پذیرش گسترده محققان با مطالعات مایکل گوده (تحلیل موروفولوژیک) در فرانسه | 1987 |
گسترش رهیافت عدم قطعیت حیاتی | 1992 |
تدوین سناریو توسط شوارتز | 1995 |
طبقه‌بندی مالکسا از سناریو طبقه‌بندی گوده و رویلا از سناریو | 1995 |
طبقه‌بندی گودن و روبلات از سناریو | 1996 |
طبقه‌بندی مولر از سناریو | 1997 |
طبقه‌بندی سناریو از دیدگاه فاهی و راندل تدوین سناریو به روش فلیپ، چان و کاسالیس تدوین سناریو به روش اوته ون ریبنیز | 1998 |
تدوین سناریو از دیدگاه میشل گودت و فابریک روبلات | 1999 |
طبقه‌بندی سناریو توسط دامرس | 2000 |
ارائه مدل تحلیل لایه‌ای علت‌ها توسط سهیل عنایت اله | 2002 |
طبقه‌بندی سناریو توسط ون نوتن و همکاران | 2003 |
طبقه‌بندی سناریو توسط بوریسن و همکاران | 2006 |
اندلر14 ( a2006) آينده علوم شناختي را وابسته به حفظ تعادلي مي‌داند که طي آن عصب‌شناختي تنها حوزه غالب ميدان نباشد، مدل‌هاي صوري و محاسباتي منبع الهام‌بخش اصلي باقي بمانند و درک پويايي نسبت به اصول، منافع و آرمان‌هاي اين حوزه وجود داشته باشد.
دونالد15 (1997) در مقاله خود تحت عنوان «آينده انقلاب شناختي»، به بررسي «ذهن از چشم اندازي تاريخي: پديدايي نوعي شناخت انسان و امکان تداوم تکامل علوم شناختي» پرداخته است. به اعتقاد وي «ذهن انسان داراي يک سابقه طولاني تکاملي است و دلايل خوبي داريم مبني بر اين‌که همچنان به طرز چشمگيري در حال تغيير است. مسلماً ذهن انسان همواره به صورتي که در جامعه کنوني است، نبوده است». بارسالو16 (2010) در مقاله‌اي تحت عنوان «ديباچه‌اي بر سي‌امين سالگرد چشم‌انداز علوم شناختي: گذشته، حال و آينده» اصلي‌ترين موضوعات مطرح‌شده در اين مقالات را برشمرده است. راسموسن17 و همکارانش در سال 2007 يک مطالعه «پيشبيني در زمينه علوم شناختي و روبوتيک» در دانمارک انجام دادند که هدف آن تدوين مبنايي قابل قبول براي شناسايي فرصت‌هاي نوآورانه و نيز کمک به توسعه فناوري روبات به گونه‌اي بود که در يک بازه زماني ده‌ساله براي دانمارک نويدبخش باشد. طرح کلي اين پروژه پيشبيني بدين صورت بود که در ابتدا از طريق مکالمه با کاربران و کارشناسان، يک نظرسنجي گسترده در مورد چشم‌انداز نوآوري‌هايي که روبات‌هاي داراي قابليت شناختي قادر به خلق آن خواهند بود انجام شد؛ سپس پنج حوزه کاربردي انتخاب شد که کاربرد روبات‌هاي داراي قابليت شناختي در آن حوزه‌ها از نقطه نظر تجاري و اجتماعي نويدبخش به نظر مي‌رسيد. براي هر حوزه يک دستور کار توسعه تدوين شد؛ از نقش‌آفريناني که در حوزه‌هاي انتخابي صاحب‌نظر بودند خواسته شد که تعيين کنند در حوزه‌هاي مختلف رفع کدام‌يک از خواسته‌ها و نيازهاي کاربران توسط روبات‌هاي داراي قابليت شناختي ضروري‌تر است. (راسموسن و همکاران،2007). اما با بررسی مقالاتی که در حوزه علوم شناختی به چاپ رسیدهاند و تدقیق در بخش پیشنهادات تحقیق برای آینده، همچنین بررسی سیگنالهای ضعیف18 فناورانه نشان میدهند که علاقه بسیاری از محققین و همچنین افراد فعال در حوزههای فناورانه مرتبط با علوم و فناوریهای شناختی را میتوان در چند حوزه خاص دستهبندی کرد. (میلویان19، 2015). بیشترین پیشنهادات در خصوص پژوهشهای آتی شامل مباحثی چون: توانبخشی عصبی20، علوم اعصاب شناختی تکاملی21 ، علوم شناختی بنیادی22 و کثرت گرایی علوم شناختی23 میشوند. (کلارک24، 2013).
مبانی نظری
با توجه به یافته های پژوهش طباطبائیان و همکاران (1396) پرسشنامه ای با استفاده از 7 پیشران کلیدی که مورد وفاق مصاحبه شوندگان قرار گرفته بود، تدوین شد. با استفاده از این پرسشنامه میتوان سناریوهای مختلف مربوط به آینده حوزه علوم و فناوریهای شناختی را تصویر کرد. با توجه به اهمیت حوزه علوم و فناوری های شناختی چه از منظر علمی و چه از منظر فناورانه، به نظر می رسد ترسیم تصویری از آینده این حوزه می تواند به سیاست گذاران و تصمیم گیران کمک شایانی در پیشبرد امور و سیاست گذاری کند. این پژوهش با بهره گیری از نظرات خبرگان و استفاده از روش سناریو نگاری در صدد آنست تا تصویری از اولویت های فناورانه و علمی این حوزه از دید خبرگان را ارایه دهد.
روششناسی تحقیق
از منظر اکتشافی یا هنجاری بودن،این مطالعه به صورت اکتشافی انجام میشود. در این بخش صرف‌نظر از مطلوب یا نامطلوب بودن دستهبندی خبرگان، افراد به صورت اکتشافی شناسایی میشوند. از منظر کیفی یا کمی بودن مطالعه نیز میتوان رویکرد مطالعه را رویکرد کیفی دانست. از منظر خبره‌محور یا داده‌محور بودن مطالعه، این مطالعه کاملا ذیل رویکرد خبره محور قرار می‌گیرد. این پژوهش مبتنی بر تحلیل سناریویی به عنوان رویکرد اصلی مطالعه بوده است. شکل 1 نشان دهنده گام های اجرایی انجام این پژوهش است.
شکل 1: گامهای اجرایی جهت تدوین سناریو
تدوین سناریوها: به منظور سناریونگاری لازم است تا گامهای مختلفی طی شود. این گام‌ها بر اساس رویکردهای مختلف متفاوت است. در این مطالعه روش تدوین سناریوها، عدم‌قطعیت‌های بحرانی است. مطابق رویکرد عدم‌قطعیت‌های بحرانی، آن دسته از عدم‌قطعیت‌هایی که دارای دو ویژگی زیر هستند محورهای سناریو را تشکیل میدهند:
1. دارای عدم‌قطعیت عمیق باشند. آن دسته از عدم‌قطعیت‌هایی که بیشترین عدم‌قطعیت در خصوص آنها وجود دارد.
2. دارای اهمیت بالایی برای آیندة موضوع مطالعه داشته باشند. به این دسته از عدم‌قطعیت‌ها که دارای ویژگیهای فوق باشند، «عدم‌قطعیت‌های بحرانی25» می‌گویند.
تولید خروجی‌ها: که بر اساس نتایج به دست آمده از روش به دست آمده است و در بخش نتجیهگیری و بحث تشریح خواهندشد.
بر اساس یافتههای طباطبائیان و همکاران (1396) که در جدول 2 قابل مشاهده است پیشرانهای کلیدی مورد استناد در کشورها، در بسیاری از موارد با یکدیگر مشابه هستند. البته در برخی موارد با توجه به پیشینه تحقیقاتی و فناورانه هر کشور، برخی محورها به عنوان پیشران کلیدی در آن کشور محسوب شده در حالیکه در کشور دیگر محلی از اعراب ندارد. همچنین در برخی موارد با وجود اینکه عاملی مستقیماً به عنوان پیشران کلیدی مورد اشاره قرار نگرفته، اما به صورت غیر مستقیم و در لوای دیگر پیشرانها میتوان آثاری از آنان یافت. بر همین اساس، پیشرانهایی که با توجه به بررسی وضعیت علوم و فناوریهای شناختی ایران و تجربیات سایر کشورها در این خصوص استخراج شدهاند، ذیلاً ارایه شده است.
1. آموزش- ترویج
2. پژوهش فناوری
3. حوزه فناوری های شناختی به مثابه توانمندساز یا صنعت
4. عوامل درونی حوزه دانشی و یا عوامل خارج از این حوزه دانشی
5. همکاری های بین المللی یا افتراق در سطح بین الملل
6. اخلاق مداری در توسعه علوم شناختی
7. یکپارچگی بین گروههای ذینفع یا تشتت مابین آنها
8. پیشگیری از مغزهای بیمار یا درمان مغزهای بیمار
9. تولید مغز برتر یا توانمندسازی ذهن
10. نگاه گسترده به علوم و فناوری شناختی یا نگاه به یکی از حوزه ها
پرسشنامه دلفی در دو دور برگزار شد و در هر دور، پرسش هایی مشابه مطرح شد. این پرسش ها در چهار دسته متفاوت طراحی شدند. در ابتدا پرسش نامه نیز در خصوص اطلاعات فردی خبرگان پرسش هایی مطرح شد. به منظور تحلیل پرسش ها و استفاده از نتایج آن در سناریو ها لازم است تا ار شاخص هایی به منظور کمی سازی و رتبه بندی میان عدم قطعیت ها، بهره گرفته شود. به همین دلیل سه شاخص طراحی شده است. هر یک از شاخص ها ، نشان دهنده وجوهی روش شناسانه از عدم قطعیت ها خواهد بود. در ادامه، نحوه محاسبه این شاخص ها توضیح داده شده است.
1-شاخص تخصص: این شاخص نشان دهنده میزان تخصص خبرگان یک حوزه در خصوص یک گزاره یا پرسش مطرح شده ، است. در سوال اول، که به دنبال نظر خواهی از خبرگان در خصوص میزان تخصص شان در گزاره مطرح شده است، برای پاسخ دهی،چهار گزینه وجود دارد که عبارتند از: الف-زیاد، ب-متوسط، پ-کم ، ت-هیچ
= شاخص تخصص (تعداد پاسخ ها به گزینه الف*100+ تعداد پاسخ ها به گزینه ب*50+ تعداد پاسخ ها به گزینه پ*25+ تعداد پاسخ ها به گزینه ت*0) تعداد کل پاسخ ها |
هر یک از خبرگان می تواند یکی از حالت های چهارگانه را انتخاب نماید. در تحلیل نتایج دور اول و دوم دلفی، این شاخص به صورت زیر محاسبه گردید:
هر چه مقدار شاخص تخصص به عدد صفر نزدیک تر باشد ، نشان دهنده این است که خبرگان در خصوص آن موضوع از دانش تخصصی اندکی برخوردار بوده و هر چه عدد شاخص تخصص به عدد 100 نزدیک تر باشد نشانگر این است که خبرگان در خصوص موضوع مطرح شده ، از دانش تخصصی بالایی برخوردار است.
2-شاخص اجماع: این شاخص نشان دهنده این است که خبرگان یک حوزه تا چه میزان بر سر یک موضوع اجماع و توافق دارند یا تا چه میزان نظرات متفاوتی در خصوص یک موضوع ، بین متخصصان یک حوزه وجود دارد. در سوال دوم، که به دنبال نظر خواهی از خبرگان در خصوص دو حالت مطرح شده است، برای پاسخ دهی شش گزینه وجود دارد که عبارت اند از: الف-شدیدا با حالت اول موافقم.، ب-تا حدی با حالت اول موافقم.، پ- شدیدا با حالت دو موافقم.، ت- تا حدی با حالت دو موافقم.، ث-هر دو حالت را یکسان می دانم (ممتنع)، ج-نمی دانم.
شاخص اجماع = (تعداد پاسخ ها به گزینه الف*2+ تعداد پاسخ ها به گزینه ب*1+ تعداد پاسخ ها به گزینه پ*(2-)+ تعداد پاسخ ها به گزینه ت*(1-) + تعداد پاسخ ها به گزینه ث*0) تعداد کل پاسخ ها به گزینه های الف، ب ،پ ،ت و ث |
هر یک از خبرگان می تواند یکی از حالت های شش گانه را انتخاب نماید. در تحلیل نتایج دوره اول و دوم دلفی ،این شاخص به صورت زیر محاسبه گردید :
هرچه مقدار شاخص اجماع به صفر نزدیکتر باشد ،نشان دهنده این است که در خصوص آن موضوع تا چه حد تشتت آرا وجود دارد و دو حالت مطرح در پرسش طرفداران یکسانی دارد و اجماعی در خصوص یکی از آن دو حالت وجود ندارد. همچنین هرچه مقدار شاخص اجماع، از صفر دورتر باشد نشانگر این امر است که در خصوص یکی از آن دو حالت، اجماع زیادی وجود دارد. به این ترتیب دوری و نزدیکی شاخص اجماع به عدد صفر، به ترتیب بیانگر اجماع و عدم اجماع صاحبنظران و متخصصان ، در خصوص پرسش مطروحه است.
3-شاخص اهمیت : این شاخص نشان دهنده ی میزان اهمیتی است که خبرگان برای یک گزاره قایل هستند. در دسته ی اول پرسش های دلفی ، در خصوص میزان اهمیت گزاره ها از پاسخ دهندگان نظرخواهی شده که آن ها پاسخ های خود را با انتخاب یکی از گزینه های زیر ارائه نمودند :
الف-زیاد، ب-متوسط، پ-کم، ت-بی اهمیت.
هر یک از خبرگان میتوانست یکی از گزینه ها را انتخاب نمایید . در تحلیل نتایج دور اول و دوم دلفی , این شاخص به صورت زیر محاسبه گردید :
شاخص اهمیت = تعداد پاسخ ها به گزینه زیاد*100+ تعداد پاسخ ها به گزینه متوسط*50+ تعداد پاسخ ها به گزینه کم*25+ تعداد پاسخ ها به گزینه بی اهمیت*0) تعداد کل پاسخ ها |
هرچه مقدار شاخص اهمیت به 100 نزدیکتر باشد نشان دهنده ی این است که میزان اهمیت گزاره ی مربوطه , از نظر خبرگان بیشتر است و هرچه مقدار شاخص اهمیت به صفر نزدیکتر باشد نشان دهنده ی این است که میزان اهمیت گزاره ی مربوطه , از نظر خبرگان کمتر است.
یافتههای پژوهش:
تحلیل اطلاعات فردی: در این حوزه در مجموع از42 پرسشنامه ارسالی، خبرگان به30 پرسشنامه پاسخ داده اند که این پرسشنامه ها جمع آوری و مورد تجزیه و تحلیل واقع شدند.جدول 2 و 3 اطلاعاتی را در خصوص ویژگی های جمعیت شناختی این خبرگان ارائه می دهد.
جدول2- ویژگی های جمعیت شناختی پاسخ دهندگان
تحصیلات | جنسیت | |||||
کارشناسی | کارشناسی ارشد | دکتری | بی جواب | مرد | زن | بی جواب |
0 | 9 | 21 | 0 | 17 | 13 | 0 |
همانطور که جدول 2 نشان می دهد از مجموع پاسخ دهندگان حوزه علوم و فناوری شناختی همگی دارای تحصیلات تکمیلی می باشند. از کل پاسخ دهندگان 57درصد مرد و 43درصد زن هستند.همچنین 57 درصد پاسخ دهندگان مدرس دانشگاه بوده و 33 درصد مدرس دانشگاه نبوده اند.
جدول3- ویژگی های جمعیت شناختی پاسخ دهندگان
مدرس دانشگاه | سابقه مشارکت در فعالیت سیاست گذاری | ||||
بله | خیر | بی جواب | بله | خیر | بی جواب |
17 | 10 | 3 | 16 | 9 | 5 |
از مجموع پاسخ دهندگان نیز 53 درصد قبلا در یک فعالیت سیاستگذاری در سطح ملی مشارکت داشته و30 درصد نیز در چنین فعالیتی تا کنون مشارکت نداشته اند.
تحلیل دسته اول پرسش های دلفی
در دسته اول پرسش ها تلاش شده است تا عدم قطعیت های مربوط به آینده حوزه علوم و فناوری شناختی شناسایی شود. همانگونه که پیش از این نیز اشاره شد، عدم قطعیتها به وضعیت هایی از آینده اشاره دارد که دو یا چند بدیل مختلف پیش روی موضوع مورد بحث قرار دارد وامکان تحقق هر یک از بدیل ها می توان با احتمال تقریبا" بالا و برابری، برآورد نمود. پاسخ های خبرگان به دسته اول سوالات دلفی حوزه علوم و فناوری های شناختی-دور اول در جدول شماره 11 در قسمت پیوست قابل مشاهده است. لازم به ذکر است اعداد درون جدول بیانگر تعداد خبرگانی می باشد که پاسخ های خود را به هر گزینه ارائه داده اند. پاسخ های خبرگان به دسته اول سوالات دلفی حوزه علوم و فناوری های شناختی-دور دوم در جدول شماره 12 در قسمت پیوست قابل مشاهده است.
در جدول 4 میزان اجماع خبرگان در خصوص پرسش های دسته اول سوالات حوزه علوم و فناوری های شناختی در دور اول و دوم دلفی در کنار هم آمده است.
جدول3: میزان اجماع خبرگان
پرسش | شاخص اجماع دور اول | شاخص اجماع دور دوم | میزان تغییر |
1.توسعه عام علوم و فناوریهای شناختی در برابر توسعه محدود | 0.76 | 1.2 | 0.44 |
2.همگرایی و همکاری گروه های ذینفع در داخل کشور | 0.3 | 0.32 | 0.02 |
3. رویکرد باز یا محدود نسبت به هنجارهای اجتماعی/اخلاقی | 0.1 | 0.04 | 0.06 |
4. علوم و فناوریهای شناختی عامل تغییر یا معلول تغییر | 0.65 | 1.375 | 0.725 |
5. روزکرد تولید مغز برتر در برابر رویکرد توانمندسازی ذهن | 1.06- | 1.26- | 0.2 |
6.تعامل و یا عدم همکاری کشورها در توسعه علوم و فناوریهای شناختی | 0.57 | 1.08 | 0.51 |
7.علوم و فناوری های شناختی به مثابه توانمندساز یا صنعت | 0.34- | 0.96- | 0.62 |
در جدول 4 نیز میزان اهمیت هر پرسش برای سیاست گذاری در حوزه علوم و فناوری های شناختی در دور اول دلفی ، بر حسب شاخص اهمیت به ترتیب از اهمیت بالا به پایین آورده شده است:
جدول4: میزان اهمیت هر پرسش در دور اول
پرسش | شاخص اهمیت |
1.توسعه عام علوم و فناوریهای شناختی در برابر توسعه محدود | 90.179 |
2.همگرایی و همکاری گروه های ذینفع در داخل کشور | 86.21 |
3. رویکرد باز یا محدود نسبت به هنجارهای اجتماعی/اخلاقی | 78.33 |
4. علوم و فناوریهای شناختی عامل تغییر یا معلول تغییر | 75.86 |
5. روزکرد تولید مغز برتر در برابر رویکرد توانمندسازی ذهن | 72.32 |
6.تعامل و یا عدم همکاری کشورها در توسعه علوم و فناوریهای شناختی | 67.24 |
7.علوم و فناوری های شناختی به مثابه توانمندساز یا صنعت | 65.52 |
در جدول 5 نیز می توان میزان اهمیت هر پرسش برای سیاست گذاری در حوزه علوم و فناوری های شناختی در دور دوم دلفی ، بر حسب شاخص اهمیت به ترتیب از اهمیت بالا به پایین آورده شده است.
جدول5: میزان اهمیت هر پرسش در دور دوم
پرسش | شاخص اهمیت |
1.توسعه عام علوم و فناوریهای شناختی در برابر توسعه محدود | 95.83 |
2.همگرایی و همکاری گروه های ذینفع در داخل کشور | 94 |
3. رویکرد باز یا محدود نسبت به هنجارهای اجتماعی/اخلاقی | 92 |
4. علوم و فناوریهای شناختی عامل تغییر یا معلول تغییر | 89.58 |
5. روزکرد تولید مغز برتر در برابر رویکرد توانمندسازی ذهن | 78.26 |
6.تعامل و یا عدم همکاری کشورها در توسعه علوم و فناوریهای شناختی | 76.08 |
7.علوم و فناوری های شناختی به مثابه توانمندساز یا صنعت | 67.70 |
در جدول 6 عدم قطعیت هر پرسش برای سیاست گذاری در حوزه علوم و فناوری های شناختی در دور اول دلفی ، ترتیب از اهمیت بالا به پایین محاسبه شده است.
جدول6: عدم قطعیت هر پرسش در دور اول
پرسش | عدم قطعیت |
1.توسعه عام علوم و فناوریهای شناختی در برابر توسعه محدود | 25 |
2.همگرایی و همکاری گروه های ذینفع در داخل کشور | 3.125 |
3. رویکرد باز یا محدود نسبت به هنجارهای اجتماعی/اخلاقی | 0.925 |
4. علوم و فناوریهای شناختی عامل تغییر یا معلول تغییر | 0.833 |
5. روزکرد تولید مغز برتر در برابر رویکرد توانمندسازی ذهن | 0.727 |
6.تعامل و یا عدم همکاری کشورها در توسعه علوم و فناوریهای شناختی | 0.793- |
7.علوم و فناوری های شناختی به مثابه توانمندساز یا صنعت | 1.041-. |
در جدول 7 عدم قطعیت هر پرسش برای سیاست گذاری در حوزه علوم و فناوری های شناختی در دور دوم دلفی ، ترتیب از اهمیت بالا به پایین محاسبه شده است.
جدول7: عدم قطعیت هر پرسش در دور دوم
پرسش | عدم قطعیت |
1.توسعه عام علوم و فناوریهای شناختی در برابر توسعه محدود | 25 |
2.همگرایی و همکاری گروه های ذینفع در داخل کشور | 3.125 |
3. رویکرد باز یا محدود نسبت به هنجارهای اجتماعی/اخلاقی | 0.925 |
4. علوم و فناوریهای شناختی عامل تغییر یا معلول تغییر | 0.833 |
5. روزکرد تولید مغز برتر در برابر رویکرد توانمندسازی ذهن | 0.727 |
6.تعامل و یا عدم همکاری کشورها در توسعه علوم و فناوریهای شناختی | 0.793- |
7.علوم و فناوری های شناختی به مثابه توانمندساز یا صنعت | 1.041-. |
در جدول 8 نیز میانگین شاخص اجماع/ واریانس هر پرسش برای سیاست گذاری در حوزه علوم و فناوری های شناختی در دور اول دلفی ، ترتیب از اهمیت بالا به پایین محاسبه شده است.
جدول8: میانگین شاخص اجماع/ واریانس در دور اول
پرسش | واریانس میانگین شاخص اجماع |
1.توسعه عام علوم و فناوریهای شناختی در برابر توسعه محدود | 12.03 |
2.همگرایی و همکاری گروه های ذینفع در داخل کشور | 9.22 |
3. رویکرد باز یا محدود نسبت به هنجارهای اجتماعی/اخلاقی | 9.195 |
4. علوم و فناوریهای شناختی عامل تغییر یا معلول تغییر | 7.84 |
5. روزکرد تولید مغز برتر در برابر رویکرد توانمندسازی ذهن | 7.26 |
6.تعامل و یا عدم همکاری کشورها در توسعه علوم و فناوریهای شناختی | 6.74 |
7.علوم و فناوری های شناختی به مثابه توانمندساز یا صنعت | 6.67 |
در جدول 9 نیز میانگین شاخص اجماع/ واریانس هر پرسش برای سیاست گذاری در حوزه علوم و فناوری های شناختی در دور دوم دلفی ، ترتیب از اهمیت بالا به پایین محاسبه شده است.
جدول9: میانگین شاخص اجماع/ واریانس در دور دوم
پرسش | میانگین شاخص اجماع/ واریانس |
1.توسعه عام علوم و فناوریهای شناختی در برابر توسعه محدود | 166.75 |
2.همگرایی و همکاری گروه های ذینفع در داخل کشور | 22.68 |
3. رویکرد باز یا محدود نسبت به هنجارهای اجتماعی/اخلاقی | 9.57 |
4. علوم و فناوریهای شناختی عامل تغییر یا معلول تغییر | 9.54 |
5. روزکرد تولید مغز برتر در برابر رویکرد توانمندسازی ذهن | 6.70 |
6.تعامل و یا عدم همکاری کشورها در توسعه علوم و فناوریهای شناختی | 6.53 |
7.علوم و فناوری های شناختی به مثابه توانمندساز یا صنعت | 6.24 |
از پرسش « اخلاق مداری در توسعه علوم شناختی ایران» به دلیل کم اهمیت تر بودن آن صرف نظر کرده و میانگین اجماع/واریانس*شاخص اهمیت را برای هر یک از پرسش ها محاسبه کردیم:
جدول10: میانگین اجماع/واریانس*شاخص اهمیت
پرسش | میانگین شاخص اجماع/ واریانس | شاخص اهمیت | میانگین اجماع/واریانس *شاخص اهمیت |
1.توسعه عام علوم و فناوریهای شناختی در برابر توسعه محدود | 6.53 | 94 | 613.82 |
2.همگرایی و همکاری گروه های ذینفع در داخل کشور | 22.68 | 78.26 | 1774.93 |
3. رویکرد باز یا محدود نسبت به هنجارهای اجتماعی/اخلاقی | 6.70 | 95.83 | 642.06 |
4. علوم و فناوریهای شناختی عامل تغییر یا معلول تغییر | 9.54 | 89.58 | 754.59 |
5. روزکرد تولید مغز برتر در برابر رویکرد توانمندسازی ذهن | 6.24 | 92 | 574.08 |
6.تعامل و یا عدم همکاری کشورها در توسعه علوم و فناوریهای شناختی | 9.57 | 76.08 | 828.08 |
نتایج دور دوم دلفی تحلیل شد و پس از مفهوم سازی و بررسی در گروه های تخصصی، چهار نیروی پیشران کلیدی، مهم و با عدم قطعیت به شرح زیر انتخاب شدند:
شکل شماره 2: سناریو های پیش رو
بحث و نتیجهگیری
بدین ترتیب فضای سناریو ، شامل چهار سناریو به شرح زیر است:
· سناریوی مقیمان خوشآباد جهان شادیم
· سناریوی یا علی گفتیم و عشق آغاز شد
· سناریوی از قضا سرکنگبین صفرا فزود
· سناریوی هین سخن تازه بگو
ابتدا به معرفی شرایط هر سناریو خواهیم پرداخت.
1. سناریوی مقیمان خوشآباد جهان شادیم: در این سناریو، تمام اتفاقات مثبت و سازنده جهت پیشبرد اهداف توسعهای علوم و فناوریهای شناختی، رخ دادهاند. در واقع، هم گروههای ذینفع داخلی در سمت عرضه و تقاضا با یکدیگر همگرا و همراه هستند و هم اینکه شرایط همکاری و تعاملات بینالمللی برای دستیابی به اهداف سند توسعه علوم و فناوریهای شناختی فراهم است. بنابراین در صورت وقوع این سناریو، میتوانیم با تمام قوا به سمت تحقق اهداف پیش برویم.
2. سناریوی یاعلی گفتیم و عشق آغاز شد: این سناریو در شرایط همگرایی گروههای ذینفع داخلی و انزوای بینالمللی رخ خواهد داد. در واقع در این سناریو، باید با اتکا به توانمندیهای داخلی و فعالسازی بخشی از ظرفیتهای بالقوه بینالمللی، به سمت تحقق اهداف پیش برویم. با توجه به اینکه در صورت تحقق این سناریو، امکان تعامل گسترده با کشورها و مراکز تحقیقاتی مرتبط در سایر نقاط دنیا وجود ندارد، بنابراین شرایط توسعه بسیار سخت خواهد بود و نیاز به عزم و ارادهای جدی دارد.
3. از قضا سرکنگبین صفرا فزود: همانطور که از نام این سناریو بر میآید، در شرایطی که عوامل بینالمللی برای توسعه و بسط همکاریها فراهم است اما، عدم همگرایی گروههای ذینفع داخلی، شرایط را برای توسعه ناهموار کردهاند. در واقع در حالیکه شرایط به گونهای پیش رفته است که عوامل بیرونی در راستای تحقق اهداف همراه هستند عوامل داخلی مانع از تحقق ساده اهداف میشوند بنابراین در صوت تحقق این سناریوها باید بیشترین تلاش بر حذف یا تعدیل آثار سوء ناشی از واگرایی گروههای ذینفع داخلی باشد.
4. سناریوی سخن تازه بگو: این سناریو در صورتی پدیدار میشود که نه شرایط بینالمللی برای همکاری و تعامل فراهم است و نه گروههای ذینفع داخلی با یکدیگر همکاری و همگرایی دارند. در این شرایط با سیاستها و ابزار توسعه پیشین و متعارف نمیتوان به اهداف موجود در اسناد بالادستی دست یافت. بنابراین باید حتماً نگاهی نو و جدید به این ابزار داشت.
هر کدام از سناریوهای موصوف، نیازمند ابزارهای سیاستی متفاوت و متنوعی برای توسعه هستند. با توجه به شرایطی که ذیل آن هر کدام از سناریوها تحقق خواهند یافت، ابزارهای متفاوتی برای دستیابی به اهداف توسعه در اسناد بالادستی مورد نیاز است. همانطور که دیدیم، یکی از محورهای شکلدهنده سناریوها، همگرایی یا واگرایی گروههای ذینفع داخلی است. بنابراین، با در نظر داشتن این محور، ابزارهای سیاستی برای توسعه به دو دسته کلی ابزارهای علم، فناوری و نوآوری و ابزارهای در سطح ملی تقسیم خواهند شد. در شکل 3 نحوه اعمال این ابزارها را مشاهده میکنید.
شکل شماره 3: ابزارهای سیاستی توسعه
با توجه به شکل فوق، در شرایطی که بین گروههای ذینفع داخلی واگرایی وجود دارد باید با استفاده بیشتر از ابزارهای سیاستی در سطح ملی، مانند: جلب مشارکت تصمیمگیران کلیدی، فعالتر شدن در سطح نهاهای رگولاتوری و ... با دو هدف کاهش آثار سوء این واگرایی و یا رفع واگرایی گام برداشت. حال آنکه اگر همگرایی بین این گروهها وجود داشته باشد باید بیشتر برروی ابزار سیاستی علم و فناوری و نوآوری تمرکز کرد. در ادامه منظور از ابزار توسعه علم و فناوری نوآوری را بیان میکنیم.
یکی از پرسشهای مدنظر سیاستگذاران در مواجهه با این سناریوها، نحوه تأثیرپذیری فناوریهای ذیل حوزه علوم شناختی در صورت وقوع هر کدام از این سناریوهاست. یکی از مواردی که در مورد فناوریهای مربوط به علوم شناختی باید مدنظر قرارگیرد، گستردگی فراوان این فناوریهاست. بنابراین برای آنکه بتوان تحلیل بهتری را در این خصوص ارائه داد، ابتدا این فناوریها را دستهبندی میکنیم. برای این منظور، از سطح بلوغ فناوری (TRL26) استفاده میکنیم. بر اساس تعریف دپارتمان انرژی ایالات متحده آمریکا، 9 سطح بلوغ برای فناوریها وجود دارند. این سطوح شامل:
1. ایده خام
2. تبدیل ایده به طرح
3. تلاش برای پیادهسازی
4. پیادهسازی آزمایشگاهی
5. نمونه اولیه
6. نمونه کامل
7. ورود به دنیای واقعی
8. تکمیل
9. تکرار پذیری
میشوند. ولی برای آنکه بتوان تقسیمبندی و درنهایت تحلیل بهتری بر روی این سطوح بلوغ فناوری ارائه داد، دستهبندی بر اساس شکل 4 انجام میدهیم.
شکل شماره 4: سطوح بلوغ فناوری
بنابراین فناوریها را بر اساس سطح بلوغشان به سه دسته:
1. در سطح ایده: رایانش کوانتومی، رابط مغز- ماشین و ...
2. در سطح نمونه: خودروهای تمام خودران، فناوریهای پوشیدنی و ...
3. در سطح بازار: واقعیت افزوده، واقعیت مجازی
تقسیم مینماییم.
از منظر موریس تیوبال (1998) و راسول (1994)، توسعه هر فناوری، از سه طریق امکانپذیر است. عرضهمحور، تقاضامحور و ساز و کار سیستمی یا تنظیم بازار (TIS). ابزارهای مختلفی جهت تحقق هریک از این سه وجه توسعه وجود دارد. برای مثال نوشتن مقاله و ثبت پتنت ابزاری در جهت توسعه عرضهمحور هستند. همچنین اشاعه فناوری ابزاری در خدمت توسعه تقاضامحور دانسته میشود. در نهایت، ابزاری مانند تحریک بازار، توسعه مبتنی بر ساز و کار سیستمی است.
با توجه به این مطالب، ابزارهای مورد استفاده در قبال هر دسته از فناوریهای پیشگفته را میتوان مطابق جدول 11 نمایش داد.
جدول11: ابزارهای توسه فناورانه
| ابزارهای توسعه | |||
سطوح فناوری |
| عرضه محور | تقاضامحور | ساز و کار سیستمی |
ایده | P |
|
| |
نمونه | P | P |
| |
بازار |
| P | P | |
از طرفی دیگر، یکی از ابزارهای مهم در بررسی سیاستهای فناورانه، تحلیل این فناوریها از منظر موتورهای محرک نوآوری است. به عبارت دیگر، با توجه به این مهم که فناوریهای ذیل علوم و فناوریهای شناختی بسیار گسترده و متنوع هستند، (از هوش مصنوعی تا ایمپلنتهای پیشرفته در مقیاس نانو) باید برای هر دسته از این فناوریها، سیاستهای توسعهای خاصی را اتخاذ کرد. از آنجایی که در صورت تحقق هر یک از 4 سناریوی فوق، سیاستهای توسعهای برای فناوریها با توجه به سطح بلوغشان، متفاوت خواهد بود بنابراین ابتدا موتورهای محرک نوآوری را به صورت خلاصه بررسی خواهیم کرد.
برای نظامهای نوآوری فناورانه 7 کارکرد را در نظر میگیرند. کارآفرینی، خلق دانش، انتشار دانش، جهتدهی به سیستم، شکلگیری بازار، تأمین و تسهیل منابع و مقبولیتبخشی. هر موتور محرک نوآوری، با تعیین اولویت در بهکارگیری این کارکردها تعریف میشوند. برای مثال، برای فناوری که در سطح ایده است بخشی از کارکردها با توالی خاصی عمل میکنند، حال آنکه برای فناوری دیگری که در سطح بازار است توالی عملکرد و اهمیت کارکردها کاملاً متفاوت است. موتور محرک نوآوری اصطلاحی است که برای نحوه و توالی عملکرد این کارکردها به کار میرود. در شکل 5، 4 موتور اصلی محرک نوآوری و توالی کارکردها نشان داده شده است.
شکل شماره 5: توالی کارکردها در موتورهای محرک نوآوری
همانطور که پیش از این گفته شد، این موتورها، با توجه به سطح فناوری مورد بررسی، فعال خواهند شد تا به صورتی به توسعه فناوری و حفظ دستاوردهای نوآورانه آن منجر شوند. با توجه به موارد فوق، باید اذعان داشت که برای هر فناوری، ابزار سیاستی علم، فناوری و نوآوری متفاوتی با توجه به سطح آن فناوری مورد استفاه قرار خواهد گرفت. بنابراین برای جمعبندی بهتر ابزارهای معرفی شده، مجموعه سیاستهای توسعه علم و فناوری نوآوری و سطح ملی در شکل 6 ارائه شده است.
شکل شماره 6: مجموعه ابزارهای سیاستی توسعه
در جدول 12 به معرفی هریک از این ابزارهای سیاستی در صورت تحقق هر سناریو به صورت جداگانه خواهیم پرداخت. فقط باید توجه داشت که اگر سناریو در شرایطی محقق شود که امکان تبادلات بینالمللی فراهم است نابراین ابزار به کار رفته در راستای استفاده از ظرفیتهای تعامل بینالمللی است.
جدول12: ابزارهای توسعه در صورت تحقق هر سناریو
پس از مشخص شدن نحوه تأثیرگذاری این سناریوها بر فناوریها باید مشخص کنیم که در صورت وقوع هریک از سناریوها، چه بایدها و نبایدهایی را باید انجام دهیم. در این مرحله با توجه به سند توسعه علوم و فناوریهای شناختی کشور، همچنین تجربیات سایر کشورها و مصاحبه با تعدادی از سیاستگذاران حوره علوم و فناوریهای شناختی، اقداماتی را که در صورت مواجهه با هر کدام از سناریوها، مطلوب یا نامطلوب، باید صورت بپذیرند در کنار اقداماتی که در صورت مواجهه با این سناریوها باید از انها بر حذر بود را ارایه میکنیم.
در این مجموعه تحلیل، با بررسی اینکه چه اقدامی باید توسط چه نهاد/شخصی و با چه هدفی به انجام برسد به بررسی این مجموعه از اقدامات در خصوص هریک از دستهبندیهای سهگانه فناوری ارایه خواهیم کرد.
1- وقوع سناریوی مقیمان خوشآباد جهان شادیم:
با توجه به ویژگیهای ذکر شده برای این سناریو، به نظر میرسد، باید بیشترین نوع اقدامات درصورت وقوع این سناریو، از جنس ایجابی باشند. درواقع با توجه به این مهم که این سناریو در صورتی بهوقوع میپیندد که از یک سو، امکان تعاملات بینالمللی فراهم باشد و از سوی دیگر، گروههای ذینفع داخلی با یکدیگر همکاری و هماهنگی داشته باشند؛ بنابراین، بهترین فرصت برای به فعل رساندن پتانسیلهای اقتصادی ناشی از این شرایط بوجود خواهد آمد.
به همین دلیل، مهمترین اقدامی که باید انجام شود ایجاد بسترهای اقتصادی برای حضور فعال بخش خصوصی است. ستاد توسعه علوم و فناوریهای شناختی، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و صندوقهای توسعه تکنولوژی مهمترین نهادهایی هستند که میتوانند شرایط خوبی را برای حضور بخش خصوصی فراهم کنند.
یکی دیگر از اقداماتی که باید در شرایط مواجهه با این سناریو صورت پذیرد، افزایش تمایل بنگاههای خصوصی برای پژوهش و فعالیت در زمینه علوم و فناوریهای شناختی است. چنین اقداماتی میتواند ذیل سیاستهایی مانند:
· طراحی ساز و کارهای مناسب به منظور استفاده از توان بخش خصوصی
· کمک به بنگاههای حوزه علوم و فناوریهای شناختی از طریق کمک‌های مالی، معافیت‌های مالیاتی اولیه و وام‌های بلندمدت
تعریف شوند.
2- وقوع سناریوی یاعلی گفتیم و عشق آغاز شد:
همانطور که پیش از این اشاره شد، این سناریو در شرایطی تحقق مییابد که اولاً با وجود اینکه به دلیل تحریم، از منظر بینالمللی در انزوا بهسر میبریم ولی همگرایی سازندهای بین گروههای ذینفع داخلی وجود دارد. بنابراین درصورت مواجهه با این شرایط، اهم اقدامات باید معطوف به اتخاذ سیاستهایی باشد که در نهایت منجر به حفظ دستارودهای موجود در وهله اول و توسعه بخشی در وهله دوم شود. در واقع در این شرایط نمیتوان انتظار توسعه همهجانبه را داشت.
در واقع با توجه به اینکه در این شرایط باید تا حد امکان از امکانات داخلی کشور، برای توسعه استفاده کنیم، دولت و حمایتهای بخشهای مختلف آن بیشترین نقش را در شرایط مواجهه با این سناریو بازی میکنند. بنابراین اقداماتی که در این راستا میتواند انجام شود شامل:
§ افزایش توانمندیهای کارفرمایی و مدیریت پروژه‌های کلان در بخش دولتی
§ ارتقاء و بهبود همکاریهای میان‌سازمانی در داخل کشور
§ ایجاد ساختارهای هماهنگی در سیاست‌گذاری‌های بخش نظامی و غیرنظامی
§ استفاده از سازوکارهای خرید دولتی محصولات علوم شناختی کشور
§ سرمایه‌گذاری در تولید داخلی
3- وقوع سناریوی از قضا سرکنگبین صفرا فزود:
عدم همگرایی گروههای داخلی در شرایطی که امکان تعاملات بینالمللی برای گروههای ذینفع داخلی وجود دارد، شرایط وقوع این سناریو را تشریح میکند. در این شرایط مهمترین اقدامات قابل انجام، ایجاد دستهبندیها و اولویتگذاری جهت انتخاب گروههاست.
همچنین سایر اقدمات مناسب در این زمان شامل:
§ ایجاد شبکه‌های موضوعی، پروژه‌ای و تولیدی در بخش علوم و فناوریهای شناختی کشور
§ پذیرش معاهده‌های بینالمللی در حوزه علوم و فناوریهای شناختی
§ تغییر اهداف توسعه از خلق ثروت و کیفیت زندگی به سمت توسعه با اهداف رقابت‌پذیری و ظرفیت علمی-فناورانه
4- وقوع سناریوی هین سخن تازه بگو:
این سناریو در شرایط تحریم بینالمللی و واگرایی گروههای داخلی تحقق مییابد. طبیعتاً در چنین شرایطی بهترین اقدام میتواند حفظ دستاوردهای موجود باشد. در چنین شرایطی اقدامات زیر میتواند نتیجهبخش باشد:
§ افزایش توانمندیهای کارفرمایی و مدیریت پروژه‌های کلان در بخش دولتی
§ استفاده از سازوکارهای خرید دولتی محصولات علوم شناختی کشور
§ تدوین قوانینی به منظور سوق‌دهی بنگاه‌ها به توسعه، افزایش هزینه‌های آموزشی در بنگاه‌ها از طریق تقبل دولت در خصوص آموزش‌های در حین کار
پیشنهادهای آتی:
پیشنهاداتی که برای پژوهشهای آتی میتوان داشت به صورت زیر دستهبندی میکنیم:
در این بخش به تفکیک از یک سو برای تدوین سناریوهای آینده و از سوی دیگر برای خوشه‌بندی خبرگان، پرسشهای جدیدتری که در فرآیند مطالعه پیشِ روی پژوهشگر قرار گرفته است؛ و بالتبع آن پژوهشهای جدیدتری که قابلیت توجه دارند، طرح شده است.
پیشنهادهایی در خصوص تدوین سناریوهای آینده
در این مطالعه هر یک از عدم‌قطعیت‌ها به عنوان یک سناریوی مستقل استفاده شده است، اما میتوان از ترکیب عدم‌قطعیت‌های مختلف به عنوان سناریوهایی برای ارزیابی شکست‌پذیری و همچنین استفاده از آن به عنوان تونل باد سیاستهای پیشنهادی بهره گرفت. به این ترتیب هم از یک سو تعداد سناریوها برای ارزیابی برنامه‌ها افزایش مییابد و هم آنکه میتوان از تاثیرات متقابل میان عدم‌قطعیت‌ها بهره گرفت.
در این پژوهش ارزیابی‌ای برای سنجش شکست‌پذیری فروض برنامه و همچنین تونل بادی در مقابل سیاستهای پیشنهادی انجام نشدهاست؛ اما میتوان ضمن انجام این مدل ارزیابیها، پرسشی در خصوص تفاوت میان ارزیابی‌های مستقیم و غیرمستقیم طرح نمود. از یک سو مطالعات غیرمستقیم میتواند به شناخت‌های عمیق‌تری دست یافت؛ اما از سوی دیگر تفاوت میان این دو میتواند دربردارنده دام‌های شناختی خبرگان باشد. استفاده از سوگیری‌های شناختی به عنوان یکی از زیرحوزه‌های علوم شناختی این نوع از تحقیقات میتواند کارآمد باشد.
در این پژوهش بر اساس روشهای سناریونگاری بدیل انجام شده بود، گر چه میتوان از روشهای سناریونگاری کیفی‌تر مانند تحلیل لایه‌ای علت‌ها استفاده نمود.
پیشنهادهایی در خصوص خوشه‌بندی خبرگان و سیاستگذاران
در این مطالعه به دلیل رویکرد رفتاری در خوشه‌بندی تنها بر اساس دیدگاه‌هابه خوشه‌بندی خبرگان پرداخته شده است. میتوان در مطالعه‌ای مستقل به دو نوع خوشه‌بندی رفتاری و جمعیت‌شناختی به صورت مستقل پرداخت و سپس تفاوت‌ها و تمایزهای میان هر دو نوع خوشه‌بندی را احصاء نمود. به این ترتیب میتوان به این پرسش پرداخت که آیا زمینه‌های مشترک جمعیت‌شناختی میتواند تولیدکنندة دیدگاه‌های خاصی در میان سیاستگذاران باشد یا نه؟
برخی از پیشنهادات قابل ارائه برای ادامه این مسیر، میتواند در پاسخ به پرسشهایی مطرح شوند که با مطالعه این مجموعه مطرح خواهند شد.
1. توسعه علوم و فناوریهای شناختی در ایران مستلزم دخالت دولت است یا بهبود اوضاع اقتصادی؟ به عبارت دیگر، آیا توسعه علوم و فناوریهای شناختی باید از بالا به پایین باشد یا از پایین به بالا؟ پیش از پاسخ به این پرسش، پرسش دیگر میتواند درخصوص اندازه اقتصاد علوم و فناوریهای شناختی مطرح شود.
2. یکی از مهمترین ابزار در جهت شناخت دقیق هر حوزه و در نتیجه سیاستگذاری صحیح برای آن حوزه، بدست آوردن نقشه دانشی بخش است. در واقع نقشه دانشی به این پرسش پاسخ میدهد که تمرکز مقالات منتشر شده و همچنین پتنتهای ثبت شده در کدام بخش از حوزه است؟
همچنین نقشه همنویسندگی مربوط به فعالان این حوزه بسیار حایز اهمیت است. نقشه همنویسندگی نشان میدهد که شبکه افراد فعال در این حوزه به چه صورت گسترش یافته است؟ بنابراین به نظر میرسد ترسیم یک نقشه دانشی در مورد پتنتها، مقالات و محصولات این حوزه بسیار کارا خواهد بود.
3. نکته آخر نیز در خصوص تحلیل گفتمانی این حوزه است. مهمترین موضوعات مورد بحث در بین فعالان جامعه علوم و فناوریهای شناختی تا کنون مستند نشده است. همچنین به صورت دقیقی در خصوص گرایشهای موجود در مقطع دکتری جمعبندی جامعی وجود ندارد. بنابراین تحلیل گفتمانی از این دست هم میتواند به عنوان یک پژوهش کاملاً کاربردی مورد توجه متخصصین قرار بگیرد.
7-منابع
1. خزایی، س، جلیلوند، م، نصرالهی وسطی، ل.(1392). بررسی نظری روش تحلیل لایه‌ای علت‌ها در حوزه آینده‌پژوهی. مطالعات آینده‌پژوهی. 2(6)
2. خليل،ط. (1381) ، مديريت تكنولوژي (رمز موفقيت در رقابت و خلق ثروت)، تهران:انتشارات پيام متن وابسته به مركز تكنولوژي نيرو.
3. علامی، ع، قاسمی برقی، ر.(1391). ترسیم برنامه آینده دانشگاه علوم پزشکی: رویکرد سناریو پردازی. گامهای توسعه در آموزش پزشکی، مجله مرکز مطالعات و توسعه آموزش پزشکی. 9(1). ص 101 تا 97.
4. کوثری، س.(1391). درآمدی بر رویکردها و تکنیک‌های سناریونویسی، مطالعات آینده‌پژوهی، 1(4). اول، ص 73-96.
5. لیام فهی، رابرت ام راندال، مترجم: مسعود منزوی (1392). یادگیری از آینده، سناریوهای آینده نگاری رقابتی، موسسه آموزش و تحقیقاتی صنایع دفاعی، مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری های دفاعی.
6. متس لیندگرن، هانس بندهولد(1390). طراحی سناریو: پیوند بین آینده و راهبرد، موسسه آموزش و تحقیقاتی صنایع دفاعی
7. Bergman, J.-P. (2005). “Supporting Knowledge Creation and Sharing in the Early Phases of the Strategic Innovation Process”, Acta Universitatis Lappeenrantaesis 212, 180 p.
8. Berkhout, F., & Hertin, J. (2002). Foresight futures scenarios. Greener Management International, 2002(37), 37-52.
9. Bishop, P. (2001). A yardstick too far?. foresight, 3(3), 163-167.
10. Bradfield, R. Wright, G. Burt, G. Cairns, G. van der Heijden, K. (2005). “The origins and evolution of scenario techniques in long range business planning,” Futures, Vol. 37, pp. 795-812.
11. Chermack, T. J. (2003). A theory of scenario planning, doctoral dissertation, faculty of the graduate school of the university of minnesota.
12. Chermack, T., J & Nimon, K. (2013). Drivers and outcomes of scenario planning: a canonical correlation analysis. European Journal of Training and Development, 37(9), 811-834.
13. Coates, F.J. (2000): Scenario Planning, in: Technological Forecasting and Social Change 65, 115-123.
14. Coyle, G.(2004). “Practical Strategy: Structured Tools and Techniques”, Glasgow: Pearson Education Ltd., 308 p.
15. Dammers, E. (2000). Leren van de toekomst; over de rol van scenario's bij strategische beleidsvorming.
16. Elkington, J., & Trisoglio, A. (1996). Developing realistic scenarios for the environment: Lessons from Brent Spar. Long Range Planning, 29(6), 762-769.
17. ETTE (2002): Focus in the Futureof Vocational Education and Training, Melbourne, 2002
18. Fahey, L., Randell, R. (1998): Learning from the Future: Competitive Foresight Scenarios, New York, in: Ratcliffe, J. (ed) (1999).
19. Georgantzas, N. C., & Acar, W. (1995). Scenario-driven planning: learning to manage strategic uncertainty. Praeger.
20. Godet, M. (1987). Scenarios and strategic management: Prospective et planification stratégique.
21. Godet, M., & Roubelat, F. (1996). Creating the future: the use and misuse of scenarios. Long range planning, 29(2), 164-171.
22. Götze, U. (1991). Szenario-Technik in der strategischen Unternehmensplanung. Wiesbaden: Dt. Univ.
23. Huss, W. R., & Honton, E. J. (1987). Scenario planning—what style should you use?. Long range planning, 20(4), 21-29.
24. Huss, W. R., & Honton, E. J. (1987). Scenario planning—what style should you use?. Long range planning, 20(4), 21-29.
25. Inayatullah, S. (1996). Methods and epistemologies in futures studies. The knowledge base of futures studies, 1, 186-203.
26. Inayatullah, S. (2009). Questioning scenarios. Journal of futures studies,13(3), 75-80.
27. Johnson G. & Scholes, K.(2002). “ Exploring Corporate Strategy”, Glasgow: Pearson Education Ltd, 585 p.
28. Kleiner, A. (1999): Scenario Practice, written for the Whole Earth Quarterly, to be published in 1999 and submitted in: http://stage.itp.nyu.edu/scenario/overview.html, 24.01.2004, 1999
29. Maleska, P. (1995): The Futures Field of Research, in: Futures Research Quarterly, vol. 11, no. 1, 1995 .
30. Martelli, A. (2001): Scenario Building and Scenario Planning: State of the Art and Prospects of Evolution, published on the summer 2001 issues of the Future Research Quarterly, in: http://www.antoniomartelli.com/html/articoli/scen_building.asp, 09.04.2004, 2001.
31. Mason, D. H. (1998). Scenario planning: Mapping the paths to the desired future. In L. Fahey & R. Randall, (Eds.), Learning From the Future: Competitive Foresight Scenarios,pp. 109-121. New York: John Wiley & Sons, Inc.
32. Mietzner, D., & Reger, G. (2005). Advantages and disadvantages of scenario approaches for strategic foresight. International Journal of Technology Intelligence and Planning, 1(2), 220-239.
33. Millett, S. M. (1988). How scenarios trigger strategic thinking. Long Range Planning, 21(5), 61-68.
34. Neilson, R. E., & Wagner, C. J. (2000). Strategic scenario planning at CA International. Knowledge Management Review, 12, 4-21.
35. Noonan, P. S., & Tenaglia, M. S. (1998). How information technology helps scenarios advance from consensus to decisiveness. Learning from the Future: Competitive Foresight Scenarios, 384-401.
36. Phelps, R., Chan, C., & Kapsalis, S. C. (2001). Does scenario planning affect performance? Two exploratory studies. Journal of Business Research,51(3), 223-232.
37. Piirainen, K., Kortelainen, S., Elfvengren, K. and Tuominen, M. (2006), ‘‘A framework for utilizing group support systems in scenario process’’, Proceedings of the Frontiers of E-business Research Conference, Tampere.
38. Piirainen,k., Kortelainen ,S., Elfvengren,K., Tuominen,M.(2010),”A scenario approach for assessing new business concepts”, Management Research Review ,Vol. 33 No. 6, pp. 635-655.
39. Porter, M. E. (1985). Competitive advantage: creating and sustaining superior performance. New york.
40. Ralston, B. & Wilson, I. 2006. “The Scenario-Planning Handbook: A Practitioner’s Guide to Developing and Using Scenarios to Direct Strategy in Today’s Uncertain Times,” Crawfordsville IN, Thomson/South-Western, 256 p.
41. Ratcliffe, J. (2000). Scenario building: a suitable method for strategic property planning?. Property Management, 18(2), 127-144.
42. Ratcliffe, J. (2003). Scenario planning: An evaluation of practice. Futures Research Quarterly, 19(4), 5-26.
43. Ringland, G., & SCHWARTZ, P. P. (1998). Scenario planning: managing for the future. John Wiley & Sons.
44. Robertson, J. (1980). The sane alternative. River Basin Publishing Company.
45. Schriefer, A. (1995). Getting the most out of scenarios: Advice from the experts. Planning Review, 23(5), 33-35.
46. Schwartz, P. (1996). The Art of the Long View: Planning for the Future in an Uncertain World (Currency Doubleday, New York).
47. Shoemaker, P. J. H. (1995). Scenario planning: A tool for strategic thinking. Sloan Management Review 37(2), 25-40.
48. Shoemaker, P. J. H. (1998). Twenty common pitfalls in scenario planning. In L. Fahey & R. Randall, (Eds.), Learning From the Future: Competitive Foresight
49. Slaughter, R. (1995). The foresight principle. London: Adamantine.
50. Slaughter, R. (2000). Futures tools and techniques. Futures Study Centre.
51. Slaughter, R. A. (1996). The knowledge base of futures studies as an evolving process. Futures, 28(9), 799-812.
52. Sohail, I. (2002). Reductionism or layered complexity, the future of future studies. Futures, 34(3-4), 295-302.
53. Steinmüller, K. (1997). Grundlagen und Methoden der Zukunftsforschung: Szenarien, Delphi, Technikvorausschau. SFZ.
54. Tenaglia, M., & Noonan, P. (1992). Scenario-based strategic planning: A process for building top management consensus. Planning Review, 20(2), 12-19.
55. Van der Heijden, K. (2004). Can internally generated futures accelerate organizational learning?. Futures, 36(2), 145-159.
56. Van der Heijden, K. (2011). Scenarios: the art of strategic conversation. John Wiley & Sons.
57. Van Notten, P. W., Rotmans, J., Van Asselt, M. B., & Rothman, D. S. (2003). An updated scenario typology. Futures, 35(5), 423-443.
58. Varum, A and Melo,C. (2010). “Directions in scenario planning literature – A review of the past decades”.Futures 42, p.p 355–369.
59. Wack, P. (1985). Scenarios: The gentle art of re-perceiving, Harvard Business School. Unpublished manuscript.
60. Walsh,P.R.(2005). “environmental change by adding scenario planning to the strategy reformulation equation”.Guildford, UK Management Decision. Vol. 43 No. 1, pp. 113-122.
61. Warfield, J. (1996). An overview of futures methods. Artículos especializados.
62. Wilkinson, L. (1996). Scenarios. Special Wired Edition, January.
63. Wilson, I. (1998). Mental maps of the future: an intuitive logics approach to scenarios. Learning from the future: Competitive foresight scenarios, 81-108.
[1] Vandi Bell
[2] pragmatic
[3] Uncertainty
[4] key driving forces
[5] Van der Heijden
[6] Kermak
[7] NBIC
[8] Michael Porter
[9] Peter Schwartz
[10] Gill Ringland
[11] Godet and Roublat
[12] Warfield
[13] Pierre Wack
[14] Andler
[15] Donald
[16] Barsalo
[17] Rasmosen et al
[18] Weak signals
[19] Miloyan
[20] Neurohabilitation
[21] Evolutionary Cognitive Science
[22] Grounded Cognitive Science
[23] Pluralism of Cognitive Science
[24] Clark
[25] - Critical Uncertainities
[26] Technology Readiness Level