Manuscript ID : 2021071319777 Visit : 5340 Page: 77 - 98

Article Type: Original Research

Effects and Consequences of covid-19 on Technology and Innovation

Subject Areas : Special

Mohammad Hosain Shojaei ¹ (Faculty Member of Technology StuAssistant Professor, Department of Innovation Policy and Foresight, Institute of Technology Studies, Tehran, Irandies Institute)
Alireza Kafaei Ahanifar ² (Researcher at Technology Studies InstiResearcher of Innovation Policy and Foresight Department, Institute of Technology Studies, Tehran, Irantute)
Fatemeh Kanani ³ (Faculty Member of Technology StudAssistant Professor, Department of Innovation Policy and Foresight, Institute of Technology Studies, Tehran, Iranies Institute)
Saeideh Ahangary ⁴ (Researcher at Technology StResearcher of Innovation Policy and Foresight Department, Institute of Technology Studies, Tehran, Iranudies Institute)
Ahad Rezayan ⁵ (Assistant Professor, Faculty of Governance, University of Tehran, Tehran, Iran)

Received: 2021-07-15 Accepted : 2023-06-04 Published : 2023-11-21

Keywords: Covid-19, Technology, Innovation, Consequences, Futures Wheel,

Abstract :

The Covid-19 pandemic has affected various aspects of human life and changed many systems and practices of the past. Since the beginning of the pandemic, technology is among the fields that have received serious public attention. It's expected that technology has a significant impact on overcoming the Covid-19 crisis and resolving the challenges posed by it. However, the effects of Covid-19 on technology and technological innovation systems have received less attention. Using the futures wheel method, this research identifies and visualizes the direct and indirect consequences of Covid-19 on technology. The input of the focus group discussions for the design of the futures wheel is derived from the qualitative content analysis of existing studies and reports on the effects of Covid-19 on technology. After the first version was designed by the focus group, the results were presented to fifteen experts with different specialties to modify the wheel in addition to confirm the validity of the research. Comments were reached consensus in two rounds of interviews and the final version of the wheel was drawn. The research findings represent the pattern of Covid-19 effects on technology under four main consequences: recession and economic problems; the need for fast, efficient, and effective solutions to deal with the crisis; lockdown policies; and the environmental impact of Covid-19. The most important policy proposals to deal with the identified consequences are: supporting the development of crisis-related technologies; supporting the continuation of companies' activities; supporting innovation competitions; removing obstacles to the export of technological products; Expediting patenting and licensing processes; Applying demand-side innovation policy tools; Investigating the risks of emerging technologies; regulation of emerging technologies; Designing a dynamic business atlas; and removing restrictions on access to materials and equipment needed for research and development

References:

1. برادران قهفرخی، م. (۱۳۹۹). بررسی نقش دولت و اقدامات نهادهای حامی ایده‌های نوآورانه و فناورانه برای غلبه بر ویروس کرونا در ایران. گاهنامه پایش توسعه و آینده‌نگری، 3، 30-36.
2. تواضعی فر، ا.، شهیکی‌تاش، م.، کشاورز، س. (1401). ارائه الگوی کارآفرینی دیجیتالی در شرکت‌های کوچک و متوسط استان خراسان جنوبی در دوران کووید-19. فصلنامه نوآوری و ارزش‌آفرینی، 21(11)، 49-64.
3. خیاطی، س.، و وحیدی، آ. (1399). بررسی اثرات غیر مستقیم پاندمی کووید-۱۹ بر محیط‌زیست جهانی. ارائه شده در سومین کنفرانس بین‌المللی عمران، معماری و مدیریت توسعه شهری در ایران، تهران.
4. رحمانی، س.، و صفدری‌رنجبر، م. (۱۳۹۹). درونی سازی پنجره‌های فرصت با هدف همپایی فناورانه مبتنی بر گذار پایدار: توربین‌های بادی در ایران. مدیریت نوآوری، 9(4)، 7-34.
5. طهوری، ح. (۱۳۹۹). شناسایی و اولویت بندی نقاط گلوگاهی در فرایندها و زنجیره ارزش فناوری‌های مرتبط با پیشگیری، تشخیص و درمان کووید-91 در ایران. تهران: پژوهشکده مطالعات فناوری.
6. قاسمی‌‎زاده تمر، س. (۱۳۹۹). سیاست‌های مشق فناوری در مقابله با کرونا. تهران: مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری.
7. مجلس شورای اسلامی. (۱۳۹۶). قانون برنامه پنجساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (۱۴۰۰ـ ۱۳۹۶).
8. مهاجرانی، م.، کریمی، ف.، نادی، م. (1399). شناسایی و بررسی عوامل سازمانی برای پیاده‌سازی نوآوری باز در دانشگاه‌های ایران. فصلنامه نوآوری و ارزش آفرینی، 17(9)، 149-162.
9. Abi Younes, G., Ayoubi, C., Ballester, O., Cristelli, G., de Rassenfosse, G., Foray, D., . . . Zhou, L. (2020). COVID-19: Insights from innovation economists. Science and Public Policy, 47(5), 733-745. doi:10.1093/scipol/scaa028
10. Alashhab, Z. R., Anbar, M., Singh, M. M., Leau, Y.-B., Al-Sai, Z. A., & Alhayja’a, S. A. (2021). Impact of coronavirus pandemic crisis on technologies and cloud computing applications. Journal of Electronic Science and Technology, 19(1), 100059.
11. Bar Am, J., Furstenthal, L., Jorge, F., & Roth, E. (2020). Innovation in a crisis: Why it is more critical than ever. Retrieved from https://www.mckinsey.com/business-functions/strategy-and-corporate-finance/our-insights/innovation-in-a-crisis-why-it-is-more-critical-than-ever
12. Bengston, D. N. (2016). The Futures Wheel: a method for exploring the implications of social–ecological change. Society & Natural Resources, 29(3), 374-379.
13. Boretti, A. (2020). COVID-19 effect on the research-innovation-commercialisation phenomena. International Journal of Research, Innovation and Commercialisation, 3(1), 73-82.
14. Brem, A., Viardot, E., & Nylund, P. A. (2021). Implications of the coronavirus (COVID-19) outbreak for innovation: Which technologies will improve our lives? Technological forecasting and social change, 163, 120451.
15. Budd, J., Miller, B. S., Manning, E. M., Lampos, V., Zhuang, M., Edelstein, M., . . . Keegan, N. (2020). Digital technologies in the public-health response to COVID-19. Nature medicine, 26(8), 1183-1192.
16. Calvino, F., Criscuolo, C., & Verlhac, R. (2020). Start-ups in the time of COVID-19: Facing the challenges, seizing the opportunities. Retrieved from https://www.oecd.org/coronavirus/policy-responses/start-ups-in-the-time-of-covid-19-facing-the-challenges-seizing-the-opportunities-87219267/
17. Caulder, I., Kovarik, R., & Cowan, C. (2020). AI in Focus: BlueDot and the Response to COVID-19. Retrieved from https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=a94f63b4-2829-4f62-97f7-43f2aecd12a6
18. Clipper, B. (2020). The influence of the COVID-19 pandemic on technology: adoption in health care. Nurse Leader, 18(5), 500-503.
19. Coles, T. (2020). Will COVID-19 Change Opinions About Automation Adoption? Retrieved from www.itprotoday.com/artificial-intelligence/will-covid-19-change-opinions-about-automation-adoption
20. Contreras, J. L., Peters, D. M., & Jacob, M. (2020). Make the pledge to share your intellectual property in the fight against COVID-19. Retrieved from https://opencovidpledge.org/
21. Cudahy, G., & Gautam, R. (2020). How can technology companies create growth opportunities in the post-COVID-19 world? EY.
22. Forbes Technology Council. (2020). 16 Industry Functions The Pandemic Has Shown Need A Tech Upgrade. Retrieved from www.forbes.com/sites/forbestechcouncil/2020/05/13/16-industry-functions-the-pandemic-has-shown-need-a-tech-upgrade/?sh=586a8d9
23. Garfin, D. R. (2020). Technology as a coping tool during the coronavirus disease 2019 (COVID-19) pandemic: Implications and recommendations. Stress and health : journal of the International Society for the Investigation of Stress, 36(4), 555-559. doi:10.1002/smi.2975
24. Glenn, J. C. (2009). The Futures Wheel. In J. C. Glenn & T. J. Gordon (Eds.), Futures research methodology - version 3.0: Editorial desconocida.
25. Golinelli, D., Boetto, E., Carullo, G., Nuzzolese, A. G., Landini, M. P., & Fantini, M. P. (2020). Adoption of digital technologies in health care during the COVID-19 pandemic: systematic review of early scientific literature. Journal of medical Internet research, 22(11), e22280.
26. Gray, A. (2017). What new technologies carry the biggest risks? Retrieved from https://www.weforum.org/agenda/2017/01/what-emerging-technologies-have-the-biggest-negative-consequences/
27. He, W., Zhang, Z. J., & Li, W. (2021). Information technology solutions, challenges, and suggestions for tackling the COVID-19 pandemic. International journal of information management, 57, 102287.
28. Intawong, K., Olson, D., & Chariyalertsak, S. (2021). Application technology to fight the COVID-19 pandemic: Lessons learned in Thailand. Biochemical and biophysical research communications, 534, 830-836.
29. Javaid, M., Haleem, A., Vaishya, R., Bahl, S., Suman, R., & Vaish, A. (2020). Industry 4.0 technologies and their applications in fighting COVID-19 pandemic. Diabetes & Metabolic Syndrome: Clinical Research & Reviews, 14(4), 419-422.
30. Kanesarajah, V., & White, E. (2020). Chasing change: Innovation and patent activity during COVID-19. A report on the pandemic’s impact on the global R&D community and innovation lifecycle. Clarivate.
31. Khaleghi, A., Mohammadi, M. R., Jahromi, G. P., & Zarafshan, H. (2020). New Ways to Manage Pandemics: Using Technologies in the Era of COVID-19: A Narrative Review. Iranian journal of psychiatry, 15(3), 236.
32. Kumar, A., Gupta, P. K., & Srivastava, A. (2020). A review of modern technologies for tackling COVID-19 pandemic. Diabetes & Metabolic Syndrome: Clinical Research & Reviews, 14(4), 569-573.
33. LaBerge, L., O’Toole, C., Schneider, J., & Smaje, K. (2020). How COVID-19 has pushed companies over the technology tipping point—and transformed business forever. McKinsey & Company.
34. Lee, S. M., & Trimi, S. (2021). Convergence innovation in the digital age and in the COVID-19 pandemic crisis. Journal of Business Research, 123, 14-22.
35. Loayza, N., & Pennings, S. M. (2020). Macroeconomic policy in the time of COVID-19: A primer for developing countries. World Bank Research and Policy Briefs (147291).
36. LoGiudice, S. H., Liebhaber, A., & Schöder, H. (2020). Overcoming the COVID-19 Crisis and Planning for the Future. Journal of Nuclear Medicine, 61(8), 1096.
37. Loten, A. (2020). Tech Startup Funding Declines as Pandemic Drags On. The Wall Street Journal (July 23, 2020).
38. Lovejoy, K. (2020). COVID-19: Five steps to defend against opportunistic cyber attackers. Retrieved from https://www.ey.com/en_gl/consulting/covid-19-steps-to-defend-against-opportunistic-cyber-attackers
39. Lund, S., Madgavkar, A., Manyika, J., Smit, S., Ellingrud, K., Meaney, M., & Robinson, O. (2021). The future of work after COVID-19. McKinsey Global Institute, 18.
40. Majumdar, R. (2020). Tech due diligence will be top priority for firms eyeing M&As. Retrieved from https://www.livemint.com/technology/tech-news/11590522372747.html
41. MSIT. (2021). The Government to Undertake Emergency Covid-19 Response. Retrieved from https://english.msit.go.kr/eng/bbs/view.do?sCode=eng&mId=4&mPid=2&pageIndex=&bbsSeqNo=42&nttSeqNo=414&searchOpt=&searchTxt=
42. Nicola, M., Alsafi, Z., Sohrabi, C., Kerwan, A., Al-Jabir, A., Iosifidis, C., . . . Agha, R. (2020). The socio-economic implications of the coronavirus pandemic (COVID-19): A review. International journal of surgery, 78, 185-193.
43. Oberoi, P., & Singh, N. (2021). COVID-19: Consequences and opportunities for the ICT sector. Fractal.
44. OECD. (2020a). Science, technology and innovation in times of Covid-19: What policy responses for the recovery? Paris: OECD.
45. OECD. (2020b). Science, technology and innovation: How co-ordination at home can help the global fight against COVID-19. Paris: OECD.
46. OECD. (2020c). Using artificial intelligence to help combat COVID-19. Paris: OECD.
47. OECD. (2021). OECD Science, Technology and Innovation Outlook 2021: Times of Crisis and Opportunity. Paris: OECD.
48. OECD. (2023). OECD Science, Technology and Innovation Outlook 2023: Enabling transitions in times of disruption. Paris: OECD.
49. Pandey, V., Arora, A., Mishra, N., Rajgopal, G., Sundaramoorthy, J., & Eslavath, R. (2021). Do Social Connections and Digital Technologies Act as Social Cure During COVID-19? Frontiers in psychology, 12, 866.
50. Paunov, C., & Planes-Satorra, S. (2020). Science, technology and innovation in times of Covid-19 and policy responses. Preliminary overview in June 2020.
51. Peters, D. (2020). Open COVID Pledge: Removing Obstacles to Sharing IP in the Fight Against COVID-19. Retrieved from https://creativecommons.org/2020/04/07/
52. Rinderud, P. (2021). Seniors and technology during Covid-19: the latest insights. Retrieved from https://www.ericsson.com/en/blog/2021/1/seniors-and-technology-during-covid
53. Riom, C., & Valero, A. (2020). The business response to Covid-19: the CEP-CBI survey on technology adoption. Centre for Economic Performance.
54. Riva, G., Mantovani, F., & Wiederhold, B. K. (2020). Positive technology and COVID-19. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking, 23(9), 581-587.
55. Rogers, E. (1983). Diffusion of Innovations (Third Edition ed.). New York: Free Press.
56. Roper, S., & Turner, J. (2020). R&D and innovation after COVID-19: What can we expect? A review of prior research and data trends after the great financial crisis. International Small Business Journal, 38(6), 504-514.
57. Schaefer, A., Nair, S., & MacMurray, D. (2020). Covid-19: Technology sector perspective. EY.
58. Scott, S. (2020). COVID-19’s potential impact on global technology and data innovation. Expert survey series. Retrieved from https://www.atlanticcouncil.org/blogs/geotech-cues/covid-19s-potential-impact-on-global-technology-and-data-innovation/
59. Segan, S. (2020). Ericsson: Drones, Telemedicine Will Rise in the Post-COVID World. Retrieved from https://www.entrepreneur.com/article/350518
60. Strusani, D., & Houngbonon, G. V. (2020). The Impact of COVID-19 on Disruptive Technology Adoption in Emerging Markets. International Finance Corporation (IFC).
61. Swan, J., Scarbrough, H., & Robertson, M. (2003). Linking knowledge, networking and innovation processes: a conceptual model. In L. Shavinina (Ed.), The international handbook on innovation (pp. 680-694): Elsevier.
62. Tietze, F., Vimalnath, P., Aristodemou, L., & Molloy, J. (2020). Crisis-critical intellectual property: Findings from the COVID-19 pandemic. IEEE Transactions on Engineering Management.
63. UCLG. (2020). Digital Technologies and the COVID19 pandemic. Live Learning Experience: Beyond the immediate response to the outbreak of COVID-19. United Cities and Local Governments (UCLG).
64. UNCTAD. (2020). The COVID-19 Crisis: Accentuating the Need to Bridge Digital Divides. Geneva, Switzerland: United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD).
65. USAID. (2020). USAID Digital Strategy. United States Agency for International Development (USAID).
66. van Hoek, R., & Lacity, M. (2020). How the Pandemic Is Pushing Blockchain Forward. Retrieved from https://hbr.org/2020/04/how-the-pandemic-is-pushing-blockchain-forward

Full-Text:

Effects and Consequences of covid-19 on Technology and Innovation

*Mohammad Hosain Shojaei **Alireza Kafaei Ahanifar ***Fatemeh Kanani ****Saiedeh Sadat Ahangari *****Ahad Rezayan

* Assistant Professor, Innovation policy and Foresight department, Technology Studies Institute, Tehran, Iran shojaei@tsi.ir

** Researcher, Innovation policy and Foresight department, Technology Studies Institute, Tehran, Iran kafaei.ar@gmail.com

*** Assistant Professor, Innovation policy and Foresight department, Technology Studies Institute, Tehran, Iran kanani@tsi.ir

**** Researcher, Innovation policy and Foresight department, Technology Studies Institute, Tehran, Iran s.s.ahangary@gmail.com

***** Researcher, Science & Technology Future studies department, National Research Institute for Science Policy, Tehran, Iran ahad.rezayan@ut.ac.ir

Received: 07.15.2021 Accepted: 06.04.2023

P.77-98

Abstract

Corresponding Author : Mohammad Hosain Shojaei -shojaei@tsi.ir

Keywords: Covid-19, Technology, Innovation, Consequences, Futures Wheel

آثار و پیامدهای کووید-19 بر فناوری و نوآوری

*سیدمحمدحسین شجاعی **علیرضا کفائی آهنیفر ***فاطمه کنعانی
****سعیده السادات آهنگری *****احد رضایان قیهباشی

* استادیار گروه سیاست نوآوری و آینده‌نگاری، پژوهشکده مطالعات فناوری، تهران، ایران shojaei@tsi.ir

** پژوهشگر گروه سیاست نوآوری و آینده‌نگاری، پژوهشکده مطالعات فناوری، تهران، ایرانkafaei.ar@gmail.com

*** استادیار گروه سیاست نوآوری و آینده‌نگاری، پژوهشکده مطالعات فناوری، تهران، ایران kanani@tsi.ir

**** پژوهشگر گروه سیاست نوآوری و آینده‌نگاری، پژوهشکده مطالعات فناوری، تهران، ایران s.s.ahangary@gmail.com

***** استادیار دانشکده حکمرانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران ahad.rezayan@ut.ac.ir

تاریخ دریافت: 24/04/1400 تاریخ پذیرش: 14/03/1402

صص: 98- 77

چکيده

همه‌گیری کووید-۱۹ جنبه‌های مختلف زندگی بشر را تحت تأثیر قرار داده است. یکی از حوزه‌هایی که از آغاز شیوع بیماری مورد توجه عمومی قرار گرفته، فناوری است. فناوری امیدبخش عبور سریع‌تر از بحران کووید-۱۹ بوده و انتظار می‌رود بر حل چالش‌های پدیدآمده از آن نیز تأثیرگذار باشد. با این وجود، اثر کووید-۱۹ بر فناوری و نظام‌های نوآوری کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این پژوهش با استفاده از روش چرخ آینده، پیامدهای مستقیم و غیرمستقیم کووید-۱۹ بر فناوری را شناسایی و ترسیم می‌کند. درون‌داد مباحثات گروه کانونی برای طراحی چرخ آینده از تحلیل محتوای کیفی پژوهش‌ها، مطالعات و گزارش‌های موجود درباره اثرات کووید-۱۹ بر فناوری به دست آمده است. نسخه اولیه به پانزده نفر از خبرگان با تخصص‌های مختلف ارائه شد تا پس از اصلاح و تکمیل چرخ آینده، روایی پژوهش نیز تأیید شود. نظرات در دو دور مصاحبه به اجماع رسید و نسخه نهایی ترسیم شد. یافته‌های پژوهش نشان‌دهنده الگوی اثرات کووید-۱۹ بر فناوری ذیل چهار پیامد اصلی رکود و مشکلات اقتصادی؛ نیاز به راه‌حل‌های سریع، کارا و اثربخش برای مقابله با بحران؛ اتخاذ سیاست‌های فاصله‌گذاری و تعطیلی؛ و اثرات زیست‌محیطی کووید-۱۹ است. مهم‌ترین پیشنهادهای سیاستی برای مواجهه با پیامدهای شناسایی‌شده عبارتند از: حمایت از توسعه فناوری‌های مرتبط با بحران؛ حمایت از تداوم فعالیت‌های شرکت‏ها؛ پشتیبانی از مسابقات نوآوری؛ رفع موانع صادرات محصولات فناورانه؛ تسریع فرایندهای ثبت اختراع و کسب مجوز؛ به‌کارگیری ابزارهای سیاست نوآوری طرف تقاضا؛ بررسی مخاطرات فناوری‌های نوظهور؛ تنظیم‌گری فناوری‌های نوظهور؛ طراحی اطلس پویای مشاغل؛ و رفع محدودیت‌های دسترسی به مواد و تجهیزات مورد نیاز تحقیق‏و‏توسعه.

واژه‌های کلیدی: کووید-۱۹، فناوری، نوآوری، پیامدها، چرخ آینده.

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندة عهده‌‌دار مکاتبات: سیدمحمدحسین شجاعی Shojaei@tsi.ir

1- مقدمه

در اواخر سال 2019، ویروس جدیدی به نام سارس-کو2¹ که سازمان جهانی بهداشت در سال ۲۰۲۰ آن را کووید-19 نامید، موجب یک بیماری عفونی شد. این بیماری در یک فاصله زمانی کوتاه بهسرعت در سراسر جهان گسترش یافت و در 12 مارس 2020، سازمان جهانی بهداشت آن را یک همهگیری جهانی اعلام کرد (لوجیدیس² و همکاران، ۲۰۲۰).

همه‏گیری کووید-19 از زمان پیدایش، موجب تلفات و خسارات جهانی به جوامع و سیستم‏های سلامت شده است. این بیماری، پس از همه‏گیری آنفولانزای اسپانیایی در 1918، جدی‏ترین بیماری عفونی تنفسی است. کووید-19 نهمین بیماری همه‏گیر در قرن گذشته است و رتبه بیشترین میزان ابتلا را به خود اختصاص داده است. این بیماری، ترکیب دو ویژگی کشنده را با هم دارد؛ سه تا سی برابر کشندهتر از آنفولانزای فصلی و حداقل ده برابر مسریتر از سارس است و لذا تهدید جدی‏تری برای جامعه بشری محسوب می‏شود (لوآزا³ و پنینگز، ۲۰۲۰).

این بیماری، تغییراتی در زندگی بشر ایجاد کرد که قابل تأمل است. در عین حال، شرایط جدید موجب شد که فناوری‏های مختلف و بخصوص فناوری‏های دیجیتالی سریع‏تر از قبل وارد زندگی افراد و بسیاری از صنایع شوند (گُلینلی⁴ و همکاران، ۲۰۲۰). با افزایش نرخ ابتلا و مرگ‌و‌میر، سازمان‏های متعددی در سراسر جهان به جستجوی راه‏حل‌های فناورانه برای کنترل و توقف شیوع این بیماری پرداختند. به‌طور مثال، با استفاده از اینترنت اشیاء پزشکی⁵ تعداد زیادی تجهیزات برای ایجاد یک شبکه هوشمند و سیستم مدیریت سلامت جامع، بدون دخالت انسان، به یکدیگر متصل شد. تا آوریل 2020، تعداد 82 نرم‏افزار موبایل در 35 کشور مختلف برای مقابله با کووید-۱۹ معرفی شد (اینتاونگ⁶ و همکاران، ۲۰۲۱).

در حال حاضر، در بیش از پنجاه سیستم بهداشتی در ایالات‌متحده از فناوری‏های پزشکی از راه دور برای ارائه مراقبت‏های به‏موقع و پیگیری حال و رصد بیماران مبتلا استفاده می‏شود. هوش‌مصنوعی و تجزیه‌وتحلیل کلان‏داده‏ها نیز ابزارهای کارآمدی برای تشخیص عفونت‏های اولیه و درمان و کنترل بیماری هستند (خالقی و همکاران، ۲۰۲۰) و از آن‏ها برای تجزیه‏و‏تحلیل مبتنی بر تصویر در اسکن توموگرافی رایانه‌ای (سی‏تی‏اسکن)، درک عملکرد ویروس کووید-19 برای تولید داروها و واکسن (پندی و همکاران، ۲۰۲۱)، پیش‏بینی و شیوع بیماری‏های عفونی (کالدِر و همکاران، ۲۰۲۰) و... استفاده می‏شود.

علاوه بر دامنه گسترده فناوری‏ها برای پیشگیری، تشخیص، رصد، درمان و کنترل بیماری (باد⁷ و همکاران، ۲۰۲۰) عوامل دیگری نظیر فاصله‏گذاری اجتماعی و تعطیلی‏ها موجب تسریع پذیرش فناوری‏های دیجیتال و توسعه خدمات از راه دور و مجازی شده‌اند. بنابراین همه‏گیری کووید-19 علاوه بر تأثیرات گسترده در حوزه‌های سلامت، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... موجب پیامدهای متعددی بر روی زنجیره توسعه فناوری‏ها (خلق، اشاعه و کاربرد) شده است. هدف اصلی این مقاله، شناسایی و بررسی این پیامدها در افق زمانی کوتاه‏مدت و میان‏مدت در ایران است.

۲- پیشینه پژوهش

از زمان گزارش اولین مورد ابتلا به کووید-19 در ووهان چین در دسامبر 2019 تا به امروز اکثر کشورهای جهان و مردم سراسر دنیا تحت تأثیر این همهگیری قرار گرفتهاند. با افزایش پیامدهای این بحران، شرکتها و پژوهشگران سراسر جهان به دنبال راهحلهایی برای رفع چالشهای این
همهگیری، کاهش شیوع و روش‌های درمان این بیماری هستند. در این نبرد سخت و نفسگیر، علم و فناوری نقشی حیاتی و اساسی دارد (کومار و همکاران، ۲۰۲۰).

تحقیقات متعددی به بررسی تأثیرات این همهگیری بر گسترش و پذیرش انواع فناوریها و همچنین تأثیرات مختلف فناوریها بر بحران کووید-19 پرداختهاند؛ برای مثال در تحقیقی که توسط برم⁸ و همکاران (2021) انجام شد، برخی از فناوریهایی که توسط این همهگیری تکامل یافته و منجر به توسعه راهحلهای جدید و عملی برای مشکلات فعلی و آینده و نوآوری شده‏اند، بررسی شده است. در این مطالعه، ده فناوری که در بحران کووید-19 نقش اصلی دارند، شناسایی شده و مورد بحث قرار گرفتهاند. این ده فناوری دو نوع‌اند: فناوری‏های مؤثر در درمان بیماران کووید-19 (شامل چاپ سه‌بعدی، سامانه‌های انعطاف‌پذیر ساخت، تجزیه‌وتحلیل کلان‌داده‌ها و پوشیدنیهای هوشمند مراقبت بهداشتی⁹)؛ و فناوری‏هایی که به دلیل محصور شدن افراد در منازل مورد توجه قرار گرفتهاند (شامل آموزش از راه دور، ویدئو
کنفرانسها، رسانه‌های جاری مانند تلویزیون‌های اینترنتی، تجارت الکترونیک و تحویل درب منزل، پرداخت اینترنتی و بازیهای رایانهای). این پژوهشگران معتقدند این فناوریها پیش از همه‏گیری نیز وجود داشتهاند، اما با توجه به بحران کووید-19 سودمندی آنها محرز شده و کاربرد آنها بسیار وسیعتر و سریع‌تر شده و تأثیر طولانی‌مدت خواهند داشت.

در تحقیق دیگری که توسط جاوید و همکاران (2020) انجام شده است، ده فناوری اصلی «صنعت 4.0»¹⁰ که
میتواند به حل مشکلات این ویروس کمک کند، مورد بحث قرار گرفته است. این ده فناوری شامل هوش‌مصنوعی، اینترنت اشیا، کلان‏داده، واقعیت مجازی، هولوگرافی، رایانش ابری، رباتهای خودکار، اسکن سه‏بعدی، چاپ سه‏بعدی و حسگر زیستی میباشد. این پژوهشگران معتقدند به‌کارگیری صحیح این فناوریها به ارتقای آموزش و اطلاعات در مورد بهداشت عمومی کمک میکند و فناوریهای صنعت 4.0 میتوانند ایدهها و راهحلهای نوآورانه‌ای را برای مبارزه با فوریتهای پزشکی محلی و جهانی ارائه دهند.

کلیپر¹¹ (2020) بر اساس تحقیقی که بر روی پذیرش و رشد ابزارهای فناوری در سلامتی از راه دور، هوش‌مصنوعی و رباتیک در حوزه سلامت و مراقبتهای بهداشتی در طی نود روز اول همهگیری کووید-19 در ایالات‌متحده انجام داده، معتقد است که پذیرش فناوری در این حوزه، در حال حاضر از هر زمان دیگری سریعتر اتفاق میافتد. وی بیان میکند که در اثر این همهگیری، درک فناوری و فهم اینکه چگونه این فناوریها می‌تواند برای مراقبت از بیمار و کاهش خطرات بیماری و افزایش ایمنی در برابر بیماری مفید باشد، افزایش یافته است و پذیرش فناوری در حوزه مراقبتهای بهداشتی بسیار تسهیل شده است.

نتایج تحقیق دیگری که روی تأثیر همهگیری کووید-19 بر پذیرش پزشکی از راه دور (تِلِمدیسین¹²) انجام شده، نشان می‌دهد پزشکی از راه دور یکی از اصلی‌ترین فناوری‌هایی است که سرعت پذیرش و به‌کارگیری آن به دلیل شرایط همه‌گیری افزایش یافته است. در حال حاضر یک‌سوم از بیماران در هند و چین در حال انجام مشاوره‌های آنلاین بهداشتی هستند که اتفاقی بی‌سابقه و جدید در حوزه استفاده از فناوری است (سِگن¹³، ۲۰۲۰).

ریوم و والرو¹⁴ (2020) در مطالعهای که بر روی
کسبوکارهای مختلف انجام دادند به این نتیجه رسیدند که پذیرش فناوری‌های دیجیتال در اثر همهگیری کووید-19 در میان شرکتهای مختلف افزایش یافته است.

مؤسسه پژوهشی اریکسون با انجام پیمایشی روی افراد سالمند به بررسی تأثیر کووید-19 بر استفاده سالمندان از فناوریهای دیجیتال پرداخته است. این پیمایش با تقسیم سالمندان به سه گروه سنی 65 تا 75 سال (سالمندان جوانتر¹⁵)، 75 تا 85 سال (سالمندان میانه¹⁶) و 86 سال به بالا (سالمندان پیر¹⁷)، به بررسی تأثیر این فناوریها بر گروه اول یعنی سالمندان جوانتر پرداخته است. تحلیل داده‌های این پیمایش که در کشورهای امریکا، انگلستان، روسیه، برزیل، استرالیا، هند، اندونزی، ژاپن، فرانسه، سوئد، اسپانیا، کره جنوبی، آرژانتین، چین، جمهوری چک، کانادا و ایتالیا انجام شده، نشان می‌دهد که با همه‌گیری کووید-19، کاربرد اینترنت و تلفن‌های هوشمند و مهارت‌های دیجیتال (کار با اینترنت و تلفن‌های هوشمند) در بین این گروه از سالمندان افزایش یافته است و افراد در این گروه سنی از ابزارهای دیجیتال به‌عنوان ابزار کمکی در دوران قرنطینه استفاده می‌کنند. این روند موجب کاهش شکاف بین نسل قدیم و جدید و افزایش کیفیت زندگی سالمندان این گروه سنی خواهد شد و در بلندمدت، میتواند باعث افزایش محصولات و خدمات پزشکی و سلامت به‌صورت آنلاین شود (رندِد¹⁸، ۲۰۲۱).

از دیگر تأثیراتی که کووید-19 بر حوزه فناوریها داشته است، افزایش دورکاری، فراگیرتر شدن آموزش آنلاین و
بهطور کلی فناوریهای دیجیتال و فناوریهای اطلاعات است که میتواند نقش اساسی در مدیریت و کاهش خطرات و پیامدهای ناشی از تعطیلیها و فاصلهگذاری اجتماعی در زمان شرایط همهگیری یا حتی پس از آن داشته باشد (هی¹⁹ و همکاران، ۲۰۲۱). همچنین با توجه به افزایش دورکاری و افزایش حجم دادههای تولیدشده از منابع مختلف، موضوع امنیت داده، کیفیت اینترنت، اپلیکیشن‌های مورد استفاده، سیستمهای ذخیرهسازی اطلاعات و همچنین مکانیسمهای ذخیرهسازی اطلاعات، در دوران همه‌گیری مورد توجه ویژه قرار گرفته است (الأشهب و همکاران، ۲۰۲۱).

فناوری همچنین توانسته است بر پیامدهای اجتماعی و روانی کووید-19 تأثیرگذار باشد و تا حدی این پیامدهای منفی را کاهش دهد، برای مثال گارفین²⁰ (2020) فناوری را بهعنوان یک ابزار مقابله با بحران کووید-19 معرفی میکند. وی نشان می‌دهد استفاده از فناوری در دوران تعطیلیها و فاصلهگذاری اجتماعی برای تعاملات و ارتباطات آنلاین، با علائم افسردگی و اضطراب رابطه منفی دارد و این نوع فناوریها میتواند پیامدهای منفی روانی و اجتماعی ناشی از این بحران را کاهش دهد. بر این اساس، استفاده از خدمات ویدئوکنفرانس و ارتباطات راه دور، میتواند برای برنامهریزی اوقاتی خوش با همکاران و دوستان، حفظ جلسات تجاری و ادامه فعالیتهای آموزشی مفید باشد. این فناوریها زمینهای را برای افراد فراهم میکنند تا از این طریق ارتباط مستقیم با اجتماعات قبلی خود از جمله عبادتگاه‌ها، مراکز تناسب اندام یا سایر مراکز اجتماعی برقرار کنند و پیامدهای روانی این بحران را در زندگی خود کاهش دهند. همچنین بسیاری از برنامههای تلفن همراه که در ارتباط با سلامتی، تناسب اندام، مراقبه، ورزش، تغذیه و... وجود دارد، میتواند با بهبود سلامت کاربران مرتبط باشد.

ریوا و همکاران (2020) در مطالعهای درباره فناوریهای مثبت²¹، در مورد قابلیت این فناوریها برای تقویت استراتژی‌های بهزیستی روان‌شناختی²² در طول بیماری کووید-19 بحث کردهاند. آنها از فناوریهایی مانند اپلیکیشنهای کاربردی سلامت و اپلیکیشنهای تلفنهای هوشمند، واقعیت مجازی، بازیهای ویدئویی، بازی-ورزش²³، و فناوریهای اجتماعی نام میبرند که این امکان را دارند که جنبههای مختلف و مهم تجربه شخصی افراد را در طی همهگیری ارتقا دهند. آنها معتقدند اگرچه تمرکز بر مقابله با پیامدهای مستقیم کووید-19 مهم است، اما فناوریهای مثبت میتوانند برای کاهش بار روانی همه‌گیری و کمک به افراد در شکوفایی، حتی در زمان‌های دشوار و پیچیده، بسیار مفید باشند (ریوا و همکاران، ۲۰۲۰).

از دیگر پیامدهای کووید-19 بر حوزه فناوری که در مطالعات مختلف به آن‌ها اشاره شده است میتوان به افزایش توجه به توسعه فناوریهای دیجیتال و نوظهور (ابرای و سینگ²⁴، ۲۰۲۱؛ اسکات، ۲۰۲۰؛ تیتزی²⁵ و همکاران، ۲۰۲۰)، افزایش همکاری‌های فناورانه بین بخشی و بینالمللی (برم و همکاران، 2021؛ لی و تریمی، ۲۰۲۱) و تهدید امنیت سایبری و حریم خصوصی اشاره کرد (هی و همکاران، ۲۰۲۱؛ لُوجوی²⁶، ۲۰۲۰؛ یوسی‌اِل‌جی²⁷، ۲۰۲۰؛ آنکتاد²⁸، ۲۰۲۰).

مرور مطالعات پیشین نشان می‏دهد که کووید-19، بر روی پذیرش فناوری، تولید و اشاعه آن، تأثیرات محسوسی داشته است. اما در هیچ‏یک از آن‏ها، با لنز کل زنجیره ارزش فناوری، به موضوع توجه نشده، علاوه بر این، در عمده این مطالعات، به تأثیر کاربرد یک یا چند فناوری محدود بر روی یک گروه سنی (مثلاً سالمندان)، در زمان همه‏گیری کووید-19 پرداخته شده و یا صرفاً یک یا چند وجه خاص از این تأثیرگذاری (به طور مثال، وجه روانی و اجتماعی، روابط بین‏المللی، چارچوب کاری و...) مورد بررسی قرار گرفته است. ضمناً تا زمان تدوین این مقاله، پژوهشی با این موضوع محوری، در بافتار ایران انجام نشده است.

با توجه به اینکه میزان این تأثیرات در بافت‏های اجتماعی و جغرافیایی مختلف، متفاوت بوده و تمهیدات و سیاست‏های خاص خود را می‏طلبد، در پژوهش پیشِ رو، با رویکرد کل زنجیره ارزش فناوری، و فراترکیبی از وجوه مختلف موردمطالعه در پژوهش‏های پیشین، سعی شده است ابعاد مختلفی از این اثرگذاری، با بررسی توالی اثرات و با در نظر گرفتن ویژگی‏های کشور، مورد دیده‏بانی قرار بگیرند. همچنین رویکرد توأمان عرضه و تقاضا، مشخصه دیگری است که این پژوهش را از مطالعات پیشین متمایز می‏کند.

۳- روش پژوهش

این مطالعه، یک پژوهش کاربردی است که با راهبردهای کیفی انجام پذیرفته است. برای درک تأثیرات کووید-۱۹ بر حوزه فناوری، ابتدا پژوهش‌ها و مطالعات ملی و بین‌المللی در زمینه ارتباط کووید-۱۹ با فناوری گردآوری و از طریق تحلیل محتوای کیفی بررسی شد. سپس با استفاده از روش چرخ آینده²⁹ پیامدهای کووید-۱۹ در حوزه فناوری مورد تحقیق قرار گرفت.

چرخ آينده يكي از كارآمدترين روش‌های آینده‌پژوهی براي بررسي پيامدهاي درجه چندم است. چرخ آينده روشي كيفي و خبره‌پايه است كه با تكيه بر آثار و شواهد قبلي و فعلي و مهم‌تر از آن‌ها، تعميم برخي روندها به آينده، در نظر گرفتن آثار متقاطع نيروهاي سازنده آينده و با اندكي چاشني تخيل در قالب توفان فكري همراه است. اين روش به مديران و تصميم‌گيران اين امكان را مي‌دهد تا تصوير و نقشه‌اي يكپارچه و فراگير از تمامي پيامدهاي مرتبط با موضوع در اختيار داشته باشند تا بتوانند آثار متقاطع احتمالي، بازخوردهاي مستقيم و غيرمستقيم و ترتیب زماني پیامدها را تا حد امكان در برنامه‌ريزي و تصميم‌هاي خود وارد كنند. اين موضوع به جلوگيري از غافلگيري، بالا بردن انعطاف‌پذيري و به دست گرفتن ابتكار عمل توسط سیاست‌گذاران و مدیران کمک می‌کند. مهم‌ترین کارویژه‌های چرخ آینده عبارت‌اند از کشف پیامدها؛ آشکارسازی لایه‌های تغییر؛ سازماندهی و ترکیب؛ آزمایش ایده‌ها قبل از اجرا؛ خلق سناریوهای ساده؛ تولید ایده‌های خلاق؛ و پیش‌بینی پیامدهای پنهان (گِلِن³⁰، ۲۰۰۹).

برای طراحی چرخ آینده یک موضوع یا رویداد در مرکز قرار می‌گیرد، سپس خطوطی از مرکز به سمت بیرون رسم می‌شود که هریک به تأثیرات یا پیامدهای اصلی (درجه یک) آن موضوع/رویداد منتهی می‌شود. این پیامدها در واقع پاسخی هستند به این سؤال که «اگر این اتفاق بیفتد، چه چیزی ممکن است بعد از آن روی دهد؟». لایه دوم چرخ آینده به همین شکل رسم می‌شود و پیامدهای همه تأثیرات اولیه (تأثیرات درجه دوم) نمایش داده می‌شود. این کار تا آشکار شدن تصویر معناداری از پیامدهای موضوع/ رویداد مورد نظر، دیده شدن تصويري از آينده احتمالي و استخراج الگوهايی معنادار ادامه می‌یابد. خبرگان و مشارکت‌کنندگان در پنل‌های طراحی چرخ عمدتاً زمینه‌های دانشی و رویکردهای مختلفی به موضوع مورد بررسی دارند (بنگستون³¹، ۲۰۱۶). در اين پژوهش فرض بر آن است كه وضع موجود بدون هيچ رخداد شگفتي‌سازي ادامه پيدا كند. آینده مورد مطالعه اين در پژوهش دو تا پنج سال (افق میان‌مدت) است.

برای اجرای این پژوهش، ابتدا اثرات مستقیم و غیرمستقیم کووید-19 بر فناوری در پایگاه‌های اطلاعات علمی جستجو شد. دستورالعمل جستجو، استفاده از عبارت کووید/ کرونا (Covid/Corona) در کنار عبارات علم و فناوری (Science and Technology)؛ فناوری (Technology)؛ و نوآوری فناورانه (Technological Innovation) به‌صورت مستقل بوده است. جستجو به دو زبان فارسی و انگلیسی در پایگاه‌های گوگل و گوگل اسکالر (برای جستجوی انگلیسی)؛ گوگل و SID (برای جستجوی فارسی)؛ و WHO و Colabovid که دو پایگاه داده تخصصی کووید-۱۹ هستند (برای جستجوی انگلیسی) انجام شد. منابع جمع‏آوری‌شده پس از مرور اولیه با بررسی ارتباط یا عدم ارتباط با موضوع پژوهش پالایش شدند.

در مرحله گردآوری و کدگذاری اولیه داده‌ها، تلاش شد با استفاده از چارچوب نظری فرایند نوآوری (راجرز، 1983؛ سوان و همکاران، 2003) همه مراحل سه‌گانه خلق و توسعه فناوری؛ انتشار و اشاعه فناوری؛ و پذیرش و به‌کارگیری فناوری مورد توجه قرار گیرد تا در مرحله بعد نگاهی جامع به ارتباط کووید-۱۹ و فناوری حاصل شود. در مرحله دوم با کدگذاری برآمده از داده‌ها (رویکرد استقرایی) اطلاعات اولیه به‌عنوان ورودی فرایند طراحی چرخ آینده مورد استفاده قرار گرفتند. برای درک پیامدهای تأثیرگذار کووید-۱۹ بر فناوری، ارتباطات علّی آن‌ها در لایه‌های مختلف چرخ آینده، و یافتن راه‌هایی برای مواجهه با این پیامدها در قالب مجموعه‌ای از گزاره‌های سیاستی، نُه جلسه گروه کانونی، جمعاً به مدت حدود 60 ساعت، توسط تیم پژوهش برگزار شد. بر اساس مباحثات این جلسات، نسخه اولیه چرخ آینده ترسیم شد.

جدول ۱. مشخصات خبرگان مشارکت‌کننده در پژوهش

کد	رشته تحصیلی/ حوزه تخصص	تحصیلات	شغل
۱	علوم سیاسی و روابط بین‏الملل	دکتری	پژوهشگر
۲	مدیریت فناوری	دانشجوی دکتری	پژوهشگر
۳	محیط‌زیست	دکتری	پژوهشگر
۴	سیاست علم و فناوری	دکتری	پژوهشگر
۵	اقتصاد	دکتری	پژوهشگر
۶	آینده‌پژوهی	دکتری	عضو هیئت‌علمی مرکز پژوهشی
۷	آینده‏پژوهی	دکتری	مدیر آموزش و برنامه‏ریزی سازمان دولتی
۸	مدیریت سلامت	دکتری	عضو هیئت‌علمی دانشگاه
۹	پرستاری	دکتری	عضو هیئت‌علمی دانشگاه
۱۰	مهندسی برق	دکتری	عضو هیئت‌علمی دانشگاه
۱۱	مدیریت منابع انسانی	دکتری	عضو هیئت‌علمی دانشگاه
۱۲	فناوری‌اطلاعات	دکتری	عضو هیئت‌علمی مرکز پژوهشی
۱۳	مدیریت فناوری	دکتری	عضو هیئت‌علمی دانشگاه
۱۴	مدیریت فناوری	دکتری	عضو هیئت‌علمی و معاون پژوهشی مرکز پژوهشی
۱۵	انرژی	دکتری	مدیر مرکز تحقیق‌وتوسعه

سپس با توجه به خبره‏محور بودن روش چرخ آینده و لزوم تطبیق یافته‏ها با شرایط ایران، به‌منظور تأیید روایی و تکمیل یا اصلاح احتمالی چرخ آینده، نظرات پانزده نفر از خبرگان در حوزه‌های مرتبط با پیامدهای کشف‌شده در نسخه اول چرخ اخذ شد. انتخاب خبرگان به روش هدفمند انجام شده و مشخصات آنان در جدول (۱) ارائه شده است.

گردآوری نظرات خبرگان با استفاده از تکنیک دلفی و با ابزار مصاحبه انجام شده است. جلسات مصاحبه به‌صورت مجزا برگزار شد. در این جلسات تیم پژوهش چرخ آینده را در قالب تصویر به خبرگان ارائه نموده و پس از بیان توضیحات لازم و رفع ابهام‌ها در مورد آن، نظرات خبرگان را در مورد پیامدهای مندرج در چرخ و ارتباطات آن‌ها دریافت کرده است. میانگین زمان مصاحبه‌ها در دور اول دلفی دو ساعت و در دور دوم یک ساعت بوده است. نظرات در دور دوم دلفی تقریباً به اجماع رسیدند و تعارض جدی در نظرات خبرگان مشاهده نشد. پس از شکل‌گیری اجماع، نسخه نهایی چرخ‏ آینده ترسیم شد.

۴- یافته‏های پژوهش

کووید-19 تأثیرات مختلفی بر خلق و توسعه، انتشار و اشاعه، و به‌کارگیری و استفاده از فناوری داشته است. به‌علاوه، بحران کووید-۱۹ کنشگران مختلف نظام‌های نوآوری و ارتباطات آن‌ها را تحت تأثیر قرار داده است. همان‌گونه که در بخش روش‌شناسی بیان شد، اثرات مستقیم و غیرمستقیم این همه‌گیری بر فناوری، با مطالعه منابع علمی و گزارش‌های داخلی و خارجی مرور و تحلیل شده‌اند. این بخش به بیان تأثیرات کووید-19 بر حوزه فناوری می‌پردازد.

۴-۱- نیاز به راه‌حل‌های سریع، کارا و اثربخش برای پاسخ به پیامدهای مختلف بحران کرونا

استفاده از ابزارهای فناورانه، اصلی‌ترین راهکار مقابله با کووید-۱۹ قلمداد می‌شود (ون‌هوک و لِیسیتی³²، ۲۰۲۰). توجه به راه‌حل‌های فناورانه پیامدهایی را به دنبال خواهد داشت که در ادامه تشریح می‌شوند.

استفاده از فاوا و فناوری‌های نوظهور برای مقابله با بحران کووید-۱۹

تلاش برای رفع نیاز بشر در شرایط جدید حاکم بر جهان، بالاجبار انسان را به سمت توسعه فناوری‌های جدید برای سازگاری با این وضعیت سوق خواهد داد (اسکات، ۲۰۲۰). به‌منظور بهبود روند شناسایی، کنترل و درمان کووید-۱۹ از ابزارهای فناورانه و سامانه‌های مبتنی بر تعاملات اجتماعی استفاده می‌شود (قاسمی ‎زاده تمر، ۱۳۹۹). یکی از این فناوری‌های پیشرو در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا)، فناوری زنجیره بلوکی (بلاکچین) است. چین با استفاده از این فناوری یک سیستم غربالگری برخط ایجاد کرده که سوابق سلامت را به‌طور ایمن مدیریت می‌کند. یک نمونه دیگر، استفاده از دستبندهای یک‌بارمصرف برای اجرای برنامه‌های قرنطینه گردشگران خارجی در هنگ‌کنگ است.

یکی دیگر از راه‌حل‌های فناورانه، به‌کارگیری ابزارهای هوش‌مصنوعی برای تسریع تولید دارو و واکسن، شناسایی و تشخیص ویروس و پیش‌بینی تطور آن، شناسایی زنجیره‌های انتقال ویروس‌، تشخیص سریع موارد کووید-۱۹، پاسخگویی به بحران سلامت از طریق اطلاعات و یادگیری شخصی‌شده، نظارت بر بهبودی (ریکاوری)، توسعه ابزارهای هشدار سریع، نظارت بر تأثیرات اقتصادی گسترده‌تر بیماری و مقابله با اطلاعات نادرست است (اُای‌سی‌دی³³، ۲۰۲۰c). تولید واکسن که امری زمان‌بر بوده است، در این دوران، تولید مبتنی بر فناوری‌های کلاسیک را پشت سر نهاده و با بهره‌گیری از هوش‌مصنوعی در کوتاه‌مدت، فعالیت‌های انسانی صورت‌گرفته برای کشف واکسن کووید-۱۹ را شتاب می‌بخشد (نیکلا و همکاران، ۲۰۲۰).

افزایش تمایل شرکت‌ها به توسعه فناوری‌های مرتبط با کووید-19

یک نظرسنجی از متخصصان تحقیق‌وتوسعه و تصمیم‌گیرندگان در 247 شرکت دارای اختراعِ ثبت‌شده نشان داد که پس از بحران کووید-19، نزدیک به یک‌چهارم (23 درصد) شرکت‌ها نوآوری‌های خود را در بازارهایی مانند خدمات اینترنتی، ارتباطات، بهداشت و خدمات درمانی/بیمارستانی بازاستفاده کرده‌اند؛ حتی اگر این بازارها، صنعت اصلی آن‌ها نیست (کانِسرجا و وایت³⁴، ۲۰۲۰).

افزایش توجه به نوآوری باز و همکاری‌های فناورانه

کووید-۱۹ موجب شکل‌گیری برخی همکاری‌های علمی-فناورانه ارزشمند در سطح بین‌المللی شده که سهم بسزایی در مقابله با بحران داشته است (اُای‌سی‌دی، ۲۰۲۱). یک نمونه از این همکاری‌ها، پروژه مشترک ایران و کوبا برای تولید واکسن است. در ایالات‌متحده، برنامه مشارکت عمومی-خصوصی «تسریع مداخلات درمانی و واکسن‌های کووید-۱۹» در صدد ایجاد یک استراتژی پژوهشی هماهنگ برای اولویت‌گذاری و توسعه سریع درمان‌ها و واکسن‌ها است. این برنامه با مشارکت آژانس پزشکی اروپا، سازمان‌های بشردوستانه و شرکت‌های زیست‌دارویی انجام می‌شود (اُای‌سی‌دی، ۲۰۲۰b).

در بسیاری از نهادهای حاکمیتی و شرکت‌های بزرگ و باسابقه در دنیای کسب‌وکار، استفاده از ابزارهای نوظهور و فناوری‌محور از اولویت برخوردار نبوده است. سرعت بالای همه‌گیری بحران کرونا، فرصت پرداختن به حوزه فناوری‌های نوظهور را از این مشاغل و نهادها سلب کرده است؛ زیرا بحران کرونا نیازمند یافتن پاسخ سریع برای مشکلات است ولی توسعه فناوری‌های جدید به صرف زمان نیاز دارد. از این رو، نوآوری باز و برون‌سپاری فعالیت‌های فناورانه راه‌حلی مناسب برای چنین کنشگرانی خواهد بود (استراسونی و هونگبونون³⁵، ۲۰۲۰). گزارش‌های بین‌المللی نیز نشان‌دهنده افزایش مشارکت در برنامه‌های نوآوری باز مرتبط با کووید-۱۹ است (پوناو و پلین-ستورا³⁶، ۲۰۲۰). در پژوهش مهاجرانی و همکاران (1399) آماده‌سازی منابع انسانی، سازمان و بسترهای خلق ایده به‌عنوان عوامل سازمانی پیاده‌سازی نوآوری باز در دانشگاه‌ها معرفی شده‌اند.

بر اساس اطلاعات موجود، یکی از کنشگران مهم در همکاری‌های فناورانه برای پاسخگویی به نیازهای فوری ناشی از چالش کووید-۱۹ شرکت‌های استارتاپ دانشگاهی بوده‌اند. زِن‌تک³⁷، یک شرکت زیست‌فناوری زایشی از دانشگاه لیژ، یک کیت آزمایش آنتی‌بادی به نام کوئیک‌زِن³⁸ تولید کرد و در اختیار متخصصان مراقبت‌های بهداشتی قرار داد. همچنین ادپت‌وَک³⁹ که یک شرکت سرمایه‌گذاری مشترک بین دانشگاه و صنعت در دانمارک است، بر تولید واکسن کووید-۱۹ متمرکز شده است (اُای‌سی‌دی، ۲۰۲۱).

افزایش همکاری‌های فناورانه میان‌رشته‌ای

ایجاد پیوند میان رشته‌های گوناگون فناورانه، فرصتی است که در زمان بحران کووید-۱۹ ایجاد شده است. برای مثال، زیست‌شناسی مهندسی که یک فناوری جدید و ابزاری برای دستیابی به تاب‌آوری سلامت است، فراتر از مرزهای سنتی حوزه‌های دانشی قرار می‌گیرد و از مهندسی، زیست‌شناسی، علوم داده و علوم فیزیکی منبعث می‌شود (اُای‌سی‌دی، ۲۰۲۱). همچنین رباتیک که خود پیوند میان فناوری‌های حوزه مکانیک، الکترونیک و رایانه بوده است، در این دوران با قرار گرفتن در کنار فناوری‌های حوزه پزشکی به ابزاری قدرتمند برای مقابله با کرونا تبدیل شده است (طهوری، ۱۳۹۹).

مداخله دولت در قالب حمایت از توسعه فناوری‌های مرتبط با کووید-۱۹

ورود نهادهای حاکمیتی به حوزه فناوری در دوران همه‌گیری کرونا امری لازم و ضروری است (استراسونی و هونگبونون، ۲۰۲۰). بنیاد علمی ایرلند، اینترپرایز ایرلند⁴⁰ و سازمان توسعه صنعتی ایرلند برای حمایت از ارائه راه‌حل‌های نوآورانه که می‌تواند تأثیر سریع و قابل اثبات بر بحران کووید ۱۹ داشته باشد، برنامه «پاسخ سریع تأمین مالی تحقیقات و نوآوری کووید ۱۹» را آغاز کرده‌اند. شرکت در این فراخوان، فارغ از رشته و نوع پروژه، برای همه سازمان‌های دولتی و خصوصی آزاد است. سازمان نوآوری، وزارت بهداشت و وزارت عدالت اجتماعی رژیم صهیونیستی فراخوان مشترکی برای دریافت پیشنهادیه‌های شرکت‌های فناور در مورد توسعه، آزمایش و پیاده‎سازی سامانه‌ها، محصولات یا راه‌حل‌های فناورانه مبارزه با کووید-۱۹ اعلام کرده‌اند (اُای‌سی‌دی، ۲۰۲۰b).

در ایران، حمایت‌های دولتی برای دستیابی به راهکارهای مقابله با کووید-۱۹ از یک سو شامل حمایت‌های مالی و حمایت از شرکت‌های فعال در عرصه پیشگیری و درمان بوده است. برای نمونه، صندوق نوآوری و شکوفایی به‌عنوان نهاد تأمین مالی شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور حمایت‌های ویژه‌ای برای دستیابی به فناوری و تولید محصولات مرتبط با کنترل کووید-۱۹ در نظر گرفته است. از سوی دیگر، برخی اقدامات غیرمالی نیز با هدف تسهیل فعالیت‌های مرتبط با دستیابی به راهکارهای فناورانه مبارزه با کرونا اجرا شده است که می‌توان به فراخوان دریافت ایده‌های فناورانه بین‌المللی برای پیشگیری، درمان و کنترل بیماری اشاره کرد (برادران قهفرخی، ۱۳۹۹).

مداخله دولت در قالب اجرای مستقیم پروژه‌های فناورانه

علاوه بر حمایت دولت از توسعه فناوری در بخش‌های عمومی و خصوصی، برخی دولت‌ها اقدام به مداخله مستقیم برای اجرای برخی پروژه‌های فناورانه اولویت‌دار می‌کنند. برزیل شبکه‌ای از چند وزارتخانه و سازمان‌های تأمین مالی ایجاد کرده است تا فعالیت‌های پژوهشی و نوآوری مربوط به کووید-۱۹ را یکپارچه کند، اولویت‌های پژوهشی مربوطه را تعریف نماید و فناوری‌های مورد نیاز برای مواجهه با ویروس را توسعه دهد (اُای‌سی‌دی، ۲۰۲۰b). در کره‌جنوبی دولت «برنامه پژوهشی واکنش اضطراری برای ایمنی مردم» را راه‌اندازی کرده است که از چهار پروژه فوری تحقیق‌وتوسعه برای پاسخ به همه‌گیری پشتیبانی می‌کند: (۱) کیت‌های آزمایش سریع کووید-۱۹، (۲) استفاده از هوش‌مصنوعی برای بررسی استفاده از داروهای قدیمی برای درمان کووید-۱۹، (۳) مطالعه ویژگی‌های ویروس برای ارزیابی ریسک، و (۴) جمع‌آوری و ارائه اطلاعات اپیدمیولوژیک (ام‌اس‌آی‌تی⁴¹، ۲۰۲۱). البته باید مراقب بود مداخلات دولت در زمینه توسعه فناوری (چه به شکل حمایت و چه ورود مستقیم) موجب شکل‌گیری رانت و بر هم خوردن فضای رقابت نشود.

مداخله دولت در قالب اصلاح فرایندهای توسعه و تجاری‌سازی فناوری

دفتر پتنت و علائم تجاری ایالات‌متحده⁴² یک برنامه آزمایشی را برای تسریع بررسی درخواست‌های نهادهای کوچک و خرد برای ثبت اختراعات مربوط به کووید-۱۹، بدون دریافت هزینه‌های اضافی، آغاز کرده است (اُای‌سی‌دی، ۲۰۲۱).

نمایش کارآمدی فاوا و فناوری‌های نوظهور

نقشی که توسط فناوری‌های دیجیتال، تحلیل کلان‌داده⁴³ و هوش‌مصنوعی در طول بحران کووید-۱۹ در اقتصاد و جامعه ایفا می‌شود، یک نقطه محوری مهم است. تغییرات در سازماندهی کار (با افزایش تعاملات مجازی و دورکاری)؛ گسترش سریع خدمات دیجیتال (مانند ابزارهای دیجیتال بهداشت و آموزش)؛ و استفاده بیشتر از فناوری‌های مذکور توسط صنعت و دولت، این فناوری‌ها را در معرض آزمون قرار داده است (اُای‌سی‌دی، ۲۰۲۱). تجزیه‌وتحلیل مبتنی بر یادگیری ماشین و هوش‌مصنوعی می‌تواند به تشخیص خودکار ناهنجاری‌های ایجادشده در فعالیت‌ها -حتی در نبود کارکنان- کمک کند. به عبارت دیگر، استفاده از اطلاعات و داده‌های جمع‌آوری‌شده از فعالیت شرکت‌هایی که در دوران کرونا مجبور به قبول دورکاری شده‌اند، می‌تواند با استفاده از ابزارهای فناورانه و نوظهوری چون علم داده و یادگیری ماشین، در بلندمدت آسیب‌های حاصل از نبود یا کاهش حضور انسان را کاهش دهد (ابرای و سینگ، ۲۰۲۱).

تمایل به افزایش سرمایه‌گذاری در توسعه فاوا و فناوری‌های نوظهور

حدود یک‌سوم شرکت‌های پاسخ‌دهنده به یک پیمایش در انگلستان گفته‌اند پس از همه‌گیری کووید-۱۹ در قابلیت‌های جدید دیجیتالی سرمایه‌گذاری کرده‌اند (ریوم و والرو، 2020). سرمایه‌گذاری در فناوری‌اطلاعات تا پیش از شروع بحران کرونا، بسته به بخش صنعت، بین دو تا پنج درصد گردش مالی بخش بوده است. با توجه به شیوه‌های جدید کسب‌وکار ناشی از بحران کووید-۱۹، شاهد افزایش سرمایه‌گذاری معادل نیم تا یک درصد گردش مالی در زمینه تقویت زیرساخت‌ها و امنیت فناوری‌اطلاعات، ابزارهای همکاری و بهبود فرایندهای کسب‌وکار برای عملیات مداوم هستیم (ماجومدار⁴⁴، ۲۰۲۰).

تا پیش از فراگیری بحران کووید-۱۹ وقتی از سرمایه‌گذاران یا مدیران شرکت‌ها سؤال می‌شد که چرا سازمان‌هایشان تغییرات مبتنی بر فناوری را در سازمان خود اعمال نکرده‌اند، بیش از نیمی از آن‌ها اذعان می‌کردند که توسعه زیرساخت‌های فناورانه از اولویت‌های اصلی کسب‌وکار نبوده است. به عبارت دیگر، پاسخ‌دهندگان در هر دو نوع فعالیت کسب‌وکار با کسب‌وکار (B2B) و کسب‌وکار با مشتری (B2C) اغلب عدم اولویت‌بندی را به‌عنوان مانعی برای پرداختن به حوزه فناوری مطرح نموده‌اند و هزینه کردن در حوزه فناوری را به‌عنوان یک فعالیت کم اولویت مطرح می‌کردند. مطالعات نشان می‌دهد همراه با شتاب چندساله فناوری دیجیتال، کووید-۱۹ باعث ایجاد تغییراتی در ذهنیت‌های اجرایی در مورد نقش فناوری در کسب‌وکار شده است. در نظرسنجی سال 2017، تقریباً نیمی از مدیران، صرفه‌جویی در هزینه را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اولویت‌های استراتژی‌های دیجیتالی خود ارزیابی کرده‌اند؛ اما در حال حاضر، تنها 10 درصد به فناوری به همان شیوه نگاه می‌کنند. در واقع، بیش از نیمی از آن‌ها می‌گویند که برای مزیت رقابتی در فناوری سرمایه‌گذاری می‌کنند یا کل کسب‌وکار خود را حول فناوری‌های دیجیتال متمرکز می‌کنند؛ به عبارت دیگر، بحران کرونا باعث شده است تا مخارج توسعه و کاربرد فناوری‌های نوین از رویکردی صرفاً هزینه‌محور به سمت دستیابی به مزیت‌های رقابتی، تلاش برای متمرکز کردن کل کسب‌وکار در بستر دیجیتال و ارتقای ظرفیت‌های کسب‌وکار تغییر پیدا کند (لابِرج⁴⁵ و همکاران، ۲۰۲۰).

ایجاد بازارهای جدید و فرصت‌های صادرات برای محصولات فناورانه

تقاضای زیادی برای صنایعی مانند مراقبت‌های بهداشتی، لجستیک و کالاهای اساسی که یا در خط مقدم مبارزه با کووید-19 هستند یا در نتیجه قرنطینه به آن‌ها نیاز است، ایجاد می‌شود. انتظار می‌رود آن دسته از شرکت‌های فناور که راه‌حلی برای این صنایع ارائه می‌دهند یا تمرکز بیشتری بر این صنایع دارند، از این تقاضا منتفع شوند (شیفر⁴⁶ و همکاران، ۲۰۲۰). رشد جهشی فناوری‌های مرتبط با کووید-19 باعث فراهم آمدن فرصت‌های صادراتی یا فروش داخلی برای شرکت‌های فناورانه شده است. بسیاری از شرکت‌ها پتانسیل رقابت در عرصه بین‌المللی را دارند و در زمینه تولید محصولات فناورانه مانند ماسک‌های نانو، دستگاه‌های ضدعفونی‌کننده و کیت‌های تشخیص موفق به صادرات شده‌اند (طهوری، ۱۳۹۹). با ایجاد بازارهای جدید و فرصت‌های صادرات برای محصولات فناورانه، امکان سرمایه‌گذاری مجدد عوائد حاصل از فروش این محصولات در بخش تحقیق‌وتوسعه فراهم خواهد شد.

شکل‌گیری پنجره‌های فرصت همپایی برای کشورهای در حال توسعه

پنجره‌های فرصت رویدادهایی برون‌زا هستند که شرکت‌ها/ کشورهای دیرآیند برای همپایی⁴⁷ با کشورهای پیشرو باید به آن‌ها پاسخ دهند. مطالعات نشان می‌دهد مهم‌ترین تسهیل‌کننده فرآیند همپایی، باز شدن پنجره‌های فرصت از طریق رویدادهایی مانند پیشرفت فناورانه، تغییر در تقاضا و ساختار بازار، بحران‌های مالی یا تغییرات نهادی و سیاستی است (رحمانی و صفدری‌رنجبر، ۱۳۹۹). از یک سو، فرصت‌های مرتبط با انقلاب تولید بعدی (که از طریق تلاقی طیف وسیعی از فناوری‌ها مانند هوش‌مصنوعی، نسل‌پنجم مخابرات، مواد جدید، چاپ سه‌بعدی، فناوری نانو و زیست‌فناوری صنعتی اتفاق می‌افتد) زمینه را برای حمایت و مقررات‌گذاری در حوزه نوآوری کسب‌وکارها فراهم کرده است تا این حوزه به پیشرانی برای دستیابی به استقلال فناورانه مولد تبدیل شود. از سوی دیگر، تفاوت در پاسخ‌های بودجه‌ای دولت‌ها به حمایت مالی از تحقیق‌وتوسعه و نوآوری در جهان ممکن است باعث تغییر وضعیت فعلی جهانی شود و اختلاف کشورها را در قابلیت‌های نوآوری مشاغل برجسته سازد. شرکت‌ها تمایل دارند فعالیت‌های نوآوری را به مکان‌هایی منتقل کنند که فضای کسب‌وکار، از جمله در دسترس بودن پشتیبانی دولتی برای نوآوری، مساعدتر باشد (اُای‌سی‌دی، ۲۰۲۱). بنابراین استفاده از این پنجره فرصت، مستلزم سیاست‌گذاری صحیح و حمایت‌های حساب‌شده دولت در عرصه فناوری و نوآوری است.

شکل‌گیری مطالبات اجتماعی برای ترجیح مسئولیت‌های انسانی-اجتماعی بر منافع اقتصادی فناوری

نیاز به تسریع تحقیقات علمی باز، مجموعه‌ای از مطالبات مدنی را شکل داده است که از صنایع می‌خواهد حقوق مالکیت فکری خود را در زمان همه‌گیری، برای کمک به یافتن درمانی برای این بیماری، ملغی کنند. این مطالبات شامل لغو امتیاز بهره‌برداری (لیسانس)، سیاست‌های دسترسی باز، و انتشار آزاد دستاوردهای دانشمندان بوده است (کنترِراس⁴⁸ و همکاران، ۲۰۲۰؛ پیترز، ۲۰۲۰). برای نمونه، بیش از 140 سازمان غیردولتی در نامه‌ای سرگشاده از شرکت گیلید⁴⁹ خواستند برای اطمینان از دسترسی سریع و مقرون‌به‌صرفه به داروی رِمدِسیویر⁵⁰ اقدامات لازم را انجام دهد. در این نامه تصریح شده است كه «رویكرد انحصاری، جهان را در مبارزه با بیماری همه‌گیر کووید-۱۹ ناكام خواهد گذاشت». برخی پیامدهای عینی این خواست اجتماعی عبارت‌اند از چشم‌پوشی شرکت دارویی اَب‌وی⁵¹ از حق انحصاری یکی از داروهای خود برای درمان بیماران مبتلا به ویروس کرونا و لغو حق ثبت‌اختراع یک نوع ماسک توسط شرکت دِکَثلون⁵² (ابی‌یونس و همکاران، ۲۰۲۰).

حذف یا تغییر برخی مشاغل

کووید-۱۹ در حال تغییر نحوه عملکرد کسب‌وکارها است و به گفته کارشناسان توجه به الزامات فناوری‌اطلاعات برای ادغام و اکتساب‌ها، تأمین مالی و معاملات استراتژیک اهمیت بیشتری خواهد یافت. به‌علاوه حتی مشاغل سنتی حوزه تولید و خرده‌فروشی نیز باید ابزارهای دیجیتال خود را هم‌تراز با کسب‌وکارهای عصر جدید توسعه دهند (ماجومدار، ۲۰۲۰).

یکی از پیامدهای استفاده از فناوری‌های نوین در دوره کووید-۱۹ ممکن است ایجاد کسب‌وکارهایی با حضور محدودتر نیروی انسانی باشد. با ادامه رشد خدمات فضای‌ابری، مدیریت و ادغام داده‌ها رشد چشم‌گیری خواهد داشت. این رشد در زمینه استفاده از قابلیت‌های یادگیری ماشین و موتورهای مبتنی بر هوش‌مصنوعی در زمینه مدیریت کیفیت داده‌ها، مدیریت فراداده، مدیریت داده‌های اصلی، یکپارچه‌سازی داده‌ها، پیکربندی خودکار و تنظیم خودکار سامانه‌های مدیریت پایگاه داده نیز مشاهده خواهد شد. بنابراین، می‌توان گفت توسعه و به‌کارگیری فناوری‌های نوظهور باعث می‌شود بسیاری از فعالیت‌هایی که قبلاً به نیروی انسانی وابسته بوده است، در آینده به‌صورت خودکار انجام شود. این کاهش حضور انسان در فرایندهای اجرایی، می‌تواند فرصت تمرکز بر فعالیت‌های باارزش‌تری مانند تحقیق‌وتوسعه فراهم آورد (ابرای و سینگ، ۲۰۲۱). با این وجود، میزان تأثیر سرعت خودکارسازی بر معیشت کارگرانی که شغل خود را از دست خواهند داد، هنوز نامشخص است. طبق تحقیقات دانشگاه بریتیش‌کلمبیا در سه رکود اقتصادی طی سی سال گذشته، 88 درصدِ از دست دادن مشاغل مرتبط با به‌کارگیری ابزارهای خودکار بوده است (کُلز⁵³، ۲۰۲۰).

به هر حال، مشاغل جدیدی که برای پاسخگویی به نیازهای این همه‌گیری ایجاد می‌شوند، همبستگی بالایی با فناوری‌های جدید دارند و ممکن است لازم باشد بیش از نیمی از کارگران بیکارشده از گروه شاغلان با دستمزد پایین به مشاغل جدیدی منتقل شوند که به واسطه فناوری‌های جدید ایجاد شده‌اند و دستمزدهای بالاتر خواهند داشت. البته آنان برای کار در این موقعیت‌ها به مهارت‌های جدید نیاز پیدا خواهند کرد (لاند و همکاران، ۲۰۲۱).

بروز پیامدهای ناشناخته فناوری

با وجود کاربری‌ها و مزایای متعددی که می‌توان برای فناوری‌های دیجیتال و نوظهور نام برد، طبق گزارش مجمع جهانی اقتصاد، دوازده فناوری نوظهور خود به‌عنوان ریسک‌های آینده جهان قلمداد شده‌اند. این فناوری‌ها عبارت‌اند از: چاپگرهای سه‌بعدی؛ مواد پیشرفته و نانومواد؛ هوش‌مصنوعی و رباتیک؛ زیست‌فناوری؛ تولید، ذخیره‌سازی و انتقال انرژی؛ فناوری زنجیره بلوکی؛ ژئومهندسی؛ اینترنت اشیاء؛ فناوری‌های عصبی؛ فناوری‌های نوین محاسباتی؛ واقعیت‌های مجازی و واقعیت افزوده؛ و فناوری‌های فضایی (گِرِی، ۲۰۱۷).

شکل‌گیری نگرانی‌هایی در مورد حفظ حریم شخصی کاربران

در حالی که تیم‌های فناوری‌اطلاعات در تلاشند تا زیرساخت کار از راه دور را فعال کنند، فشار حجم بالای درخواست‌های کسب‌وکارها، می‌تواند باعث شود برخی از تیم‌های فناوری‌اطلاعات و/یا کاربران روش‌های موجود امنیت اطلاعات را دور بزنند (لُوجوی، ۲۰۲۰). حوزه امنیت سایبری و حریم دیجیتال به پیشرفت بیشتری نیاز دارند زیرا افزایش ناگهانی نیاز به توسعه فناوری پس از کووید-۱۹ باعث شده است توجه به این حوزه‌ها از اولویت‌های اصلی فناوران خارج شود. همه‌گیری، الگوی دنیای دیجیتال را تغییر داده و بیش از هر زمان دیگری وابسته به فناوری کرده است. با فروکش کردن شوک این همه‌گیری، باید پرداختن به موضوع ارتقای امنیت در فناوری‌های نوظهور مورد توجه قرار گیرد (فوربز تکنالجی کانسِل⁵⁴، ۲۰۲۰).

۴-۲- اتخاذ سیاست فاصله‌گذاری اجتماعی و تعطیلی

با توجه به اینکه اجتماعات و تجمع مردم، خطر ابتلا به بیماری را افزایش می‏دهد، از ابتدای شیوع این ویروس سیاست فاصله‏گذاری اجتماعی اتخاذ شده و بخصوص در شرایط جهش، قرنطینه و محدودیتهای سفر و بستن مرزها از جمله اقدامات صورت‏گرفته در کشورها برای مهار کووید-19 بوده است (لوآزا و پنینگز، ۲۰۲۰).

افزایش سرعت پذیرش و به‌کارگیری فناوری‌های نوظهور و فاوا

مطالعات نشان می‌دهد یکی از پیامدهای فرعی کووید-۱۹، افزایش سریع پذیرش فناوری در جوامع گوناگون است. بسیاری از افرادی که تا پیش از این دسترسی به فناوری‌های جدید نداشته‌اند یا تمایلی به استفاده از ابزارهای فناورانه از خود نشان نمی‌دادند، در دوران کرونا به این ابزارها دسترسی پیدا کرده‌اند یا مجبور به پذیرش این واقعیت جدید در زندگی خود شده‌اند. تغییر سریع به سمت تعامل با مشتریان و مخاطبان از طریق کانال‌های دیجیتال و رونق کسب‌وکارهای مبتنی بر اینترنت یا قبول آموزش از راه دور، نمونه‌هایی از این پذیرش در بین جوامع مختلف بوده است. این مطالعات همچنین نشان می‌دهند که نرخ توسعه و تعامل با فناوری دیجیتال سال‌ها جلوتر از زمانی است که در نظرسنجی‌های قبلی پیش‌بینی شده بود. نتایج حاکی از آن است که نرخ توسعه محصولات و خدمات مبتنی بر فناوری دیجیتال به‌طور متوسط هفت سال بهبود یافته است (لابِرج و همکاران، ۲۰۲۰). آمارها نشان می‌دهد پس از همه‌گیری کووید-۱۹ ترافیک اینترنتی روزانه بیش از 40 درصد زیاد شده و استفاده از پلتفرم‌های همکاری مبتنی بر فضای‌ابری (کلود) افزایش یافته است (کاداهی و گوتام⁵⁵، ۲۰۲۰). یک پیمایش میان 375 کسب‌وکار در انگلستان نیز نشان داد که از ابتدای تابستان تا ابتدای پاییز 2020 بیش از 60 درصد شرکت‌ها، فناوری‌ها و شیوه‌های مدیریت جدید دیجیتال را اتخاذ کرده‌اند (ریوم و والرو، 2020). همچنین طبق گزارش اداره آمار کانادا، تقریباً دو پنجم (38.1 درصد) کسب‌وکارهای کانادایی استفاده داخلی از ارتباطات مجازی را افزایش داده‌اند (اُای‌سی‌دی، ۲۰۲۱).

در مورد فناوری نوین پزشکی از راه دور نیز آمارهای قابل توجهی ارائه شده است. در سال 2019 در ایالات‌متحده، تنها 12 درصد از مصرف‌کنندگان از این فناوری به‌عنوان یک گزینه آگاه بوده‌اند؛ اما در نظرسنجی انجام‌شده پس از کووید-۱۹، حدود 60 درصد از پاسخ‌دهندگان معتقدند که مشاوره‌های آنلاین بهداشتی محبوبیت بیشتری نسبت به مراجعه به پزشک دارند. مطالعات دیگر نشان می‌دهد یک‌سوم از بیماران در هند و چین در حال انجام مشاوره‌های آنلاین بهداشتی هستند که اتفاقی بی‌سابقه و جدید در حوزه استفاده از فناوری است (سِگن، ۲۰۲۰).

افزایش نوآوری در حوزه فناوری‌های نوظهور و فاوا

استفاده از فاوا و فناوری‌های نوظهور برای مقابله با بحران کووید-۱۹، موجب افزایش نوآوری در این حوزه‌ها نیز شده است. بر اساس یک نظرسنجی، 52 درصد از متخصصان تحقیق‌وتوسعه و تصمیم گیران در 247 شرکت دارای اختراع ثبت‌شده، سرعت دیجیتالی‌شدن پس از کووید-۱۹ را مهم‌ترین تغییر در فعالیت‌های نوآوری خود دانسته‌اند (کانِسرجا و وایت، ۲۰۲۰). در صورت تشدید استفاده از فناوری دیجیتال، فشار تقاضا برای ابزارهای دیجیتالیِ بهبودیافته افزایش می‌یابد که باعث ایجاد امواج جدیدی از نوآوری فناورانه خواهد شد (اُای‌سی‌دی، ۲۰۲۱). مرکز ژئوتِک شورای آتلانتیک⁵⁶ برای بررسی تأثیر کووید-۱۹ بر آینده فضای کار و چهار حوزه فناورانه -شامل داده‌ها و هوش‌مصنوعی، زنجیره‌های تأمین، پزشکی و مهندسی‌زیستی، و فناوری فضایی- پیمایشی با حضور بیش از صد نفر از کارشناسان فناوری انجام داده است. اغلب پاسخ‌دهندگان معتقدند کووید-۱۹ در بازه زمانی دو تا پنج سال آینده موجب شکل‌گیری نوآوری‌های تأثیرگذار و چشم‌گیر در سه حوزه فناورانه اول خواهد شد (اسکات، ۲۰۲۰).

جایگزینی خدمات حضوری با خدمات الکترونیک (از راه دور)

آموزش الکترونیکی، آموزش آنلاین و دولت الکترونیک می‌تواند حضور افراد در جامعه برای بهره‌مندی از این خدمات را کاهش داده و این نیازها را در بستر وب برطرف کند. همچنین با محدودیت‌های موجود در حوزه تعاملات اجتماعی، بخش تجارت الکترونیکی دارای فرصت رشد بی‌بدیلی است و پرداخت دیجیتال بسیار سریع‌تر از گزینه‌های پرداخت فیزیکی درحال‌توسعه زیرساخت‌های فناورانه خود است (ابرای و سینگ، ۲۰۲۱). همچنین تغییرات ناشی از دورکاری، موجب تغییر در سبک کار و زندگی افراد و جوامع خواهد شد.

از پیامدهای مستقیم این رویداد، توسعه مشاغل حوزه فاوا و افزایش درآمدها و رشد شرکت‌های این حوزه است. در واقع کووید-۱۹ موجب ایجاد یک جهش بی‌نظیر در پلتفرم‌ها، کسب‌وکارها و راه‌حل‌های نوآورانه دیجیتال شده است (اُای‌سی‌دی، ۲۰۲۰a). به‌عنوان مثال، شرکت هوواوی⁵⁷، پس از چالش‌های ارتباطی ناشی از کرونا، خدمات فناوری خود شامل هوش‌مصنوعی، ویدئوکنفرانس و پوشش شبکه بی‌سیم را در سراسر آسیا و اقیانوسیه به‌سرعت ارتقاء داده است (ابرای و سینگ، ۲۰۲۱).

ارتقای سواد دیجیتال در جامعه

شیوع کرونا و تحولات و شرایطی که بر زندگی انسان‌ها تحمیل نموده، فرصتی را ایجاد کرده تا شهروندان با مهارت‌های نوین و نوپا از جمله سواد دیجیتال و تولید محتوا در فضای مجازی بیشتر آشنا شوند و به یادگیری آن‌ها احساس نیاز پیدا کنند. با توجه به محدودیت‌ها و نگرانی‌های ناشی از کووید-۱۹، بسیاری از کشورها گزینه‌های جدید برای گسترش دسترسی به ابزارها و منابع دیجیتال برای پشتیبانی از کار، آموزش و انتقال اطلاعات را در دستور کار قرار داده‌اند. آموزش و مهارت سواد دیجیتال برای تسهیل این انتقال و سرمایه‌گذاری طولانی‌مدت سرمایه انسانی بسیار مهم است. پیامدهای کووید-۱۹ باعث شده گروه‌های کمتر برخوردار، با دسترسی ایمن و مسئولانه به اینترنت و سایر فناوری‌های دیجیتال، برای دریافت، به‌اشتراک‌گذاری و تولید محتوا آماده شوند. از این رو، دسترسی عادلانه به مهارت‌ها و آموزش‌های سواد دیجیتال، به ویژه برای جمعیت حاشیه‌نشین، زنان، افراد دارای معلولیت و سایر افراد کم‌توان در اقتصادهای در حال ظهور مورد توجه قرار گرفته است. به طور کلی، ایجاد اثرگذاری‌های طولانی‌مدت در زیست‌بوم‌های سواد دیجیتال جهانی، ملی و محلی یکی از اثرات این همه‌گیری است (یواِس‌اِید⁵⁸، ۲۰۲۰).

افزایش تعادل در توسعه زیرساخت‌های فاوا و کاهش شکاف دیجیتال

مطابق برنامه پنج‌ساله ششم توسعه کشور، تا پایان سال ۱۴۰۰ باید زیرساخت‌های خدمات الكترونیكی در مناطق محروم و روستایی فراهم شود، به‌گونه‌ای كه ارائه حداقل چهار خدمت الكترونیكی اصلی دولت (سلامت، آموزش، كشاورزی و بانكی) در ۸۰ درصد روستاهای بالای بیست خانوار امكان‌پذیر گردد (مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۶). اکنون مواجهه با همه‌گیری کووید-۱۹ اهمیت و ضرورت این مسئله را بیشتر کرده است.

چراکه دسترسی به اینترنت اصلی‌ترین ابزار ارتباطی این دوران و بستر بسیاری از تعاملات اجتماعی سابق همچون آموزش است. این موضوع موجب می‌شود نفوذ دسترسی به فناوری‌اطلاعات و ارتباطات در نقاط دور از مرکز نیز به سرعت جلو رود.

محدودیت دسترسی به تجهیزات و مواد اولیه برای توسعه فناوری

سیاست تعطیلی، منجر به بسته شدن امکانات آزمایشگاهی شد. این موضوع بر توانایی بسیاری از شرکت‌ها در پیشبرد مطابق با برنامه‌ی فعالیت‌های تحقیق‌وتوسعه و تجاری‌سازی تأثیر مستقیم داشت (اُای‌سی‌دی، ۲۰۲۱). در ایران، معضلات عمده‌ای که تولیدکنندگان تجهیزات پزشکی و آزمایشگاهی با آن مواجه‌اند تأمین مواد اولیه، اجزاء، قطعات و ماشین‌آلات خطوط تولید است که بخشی از آن ناشی از سیاست‌های متغیر ارزی و رسوب کالا در گمرکات است.

۴-۳- رکود و مشکلات اقتصادی ناشی از کووید-۱۹

همه‌گیری کووید-19 از ابتدای پیدایش، بار مالی زیادی را بر کشورها تحمیل کرده است و بسیاری از مشاغل و کسب‌وکارها از جمله کسب‌وکارهای فناور را دچار مشکلات اقتصادی کرده است. میزان اثر کووید-19 بر اقتصادهای مختلف یکسان نبوده و طبعاً اقتصادهای تک‌بعدی و کشورهایی که با مسائلی مانند تحریم هم روبرو بوده‌اند، تأثیر بیشتری از این بحران خواهند پذیرفت. تأثیر همه‌گیری بر حوزه‌های مختلف فعالیت اقتصادی نیز یکسان نبوده است، اما در مجموع تمرکز بر نوآوری به‌عنوان یک اولویت اصلی کسب‌وکار در اکثر صنایع کاهش یافته است (به جز بخش‌های دارویی و پزشکی با ۳۰ درصد افزایش)، زیرا شرکت‌ها سعی در حل سریع چالش‌های مربوط به کووید-۱۹ داشته‌اند (بارم⁵⁹ و همکاران، ۲۰۲۰).

کاهش هزینه‌کرد تحقیق‌وتوسعه بخش خصوصی در حوزه‌های غیرمرتبط با کووید-۱۹

رکود اقتصادی ناشی از کووید-19 بر هزینه‌کرد تحقیق‌وتوسعه، نوآوری و تجاری‌سازی (که محور اصلی فعالیت‌های کسب‌وکارهای فناور است) تأثیر گذاشته (بورِتی، ۲۰۲۰) و نیز باعث کسری مالی این‌گونه شرکت‌ها شده است (راپر و ترنر⁶⁰، ۲۰۲۰). با توجه به اینکه بخش‌های مختلف اقتصادی مانند بخش مهمان‌پذیری و هتلداری، خرده‌فروشی، انرژی و... با کاهش قابل توجهی در تقاضا و رکود مواجه شده‌اند، شرکت‌های فناوری که اتکای زیادی به این بخش‌ها دارند ممکن است در معرض مشکلات اقتصادی قابل توجهی قرار گیرند (شیفر و همکاران، ۲۰۲۰). کاهش سرمایه‌گذاری کسب‌وکارها و سرمایه‌گذاران می‌تواند تولیدات علمی و تبدیل دستاوردهای علمی و فناورانه به محصولات و خدمات تجاری را بیش از پیش تضعیف کند (اُای‌سی‌دی، ۲۰۲۰a).

احتمال کاهش حمایت دولت از تحقیق‌وتوسعه و نوآوری در حوزه‌های غیرمرتبط با کووید-۱۹

افزایش بدهی‌ها و کاهش بودجه دولت برای پژوهش و نوآوری‌های غیر کووید-۱۹ می‌تواند موجب کاهش بودجه تحقیق‌وتوسعه و نوآوری شود (اُای‌سی‌دی، ۲۰۲۰a). البته همان‌گونه که گفته شد، پاسخ تحقیق‌وتوسعه و نوآوری بخش کسب‌وکار به کووید-۱۹ بسیار ناهمگن بوده است. در حالی که برای برخی این بحران فرصتی برای گسترش فعالیت‌های فناورانه است، در بسیاری صنایع توانمندی‌های نوآوری تحت فشار قابل توجهی هستند. سیاست‌های حمایت از فناوری و نوآوری باید بتواند تلاش‌های بخش خصوصی در زمینه نوآوری را به جایی که بیشتر به آن‌ها نیاز است، هدایت کند؛ به‌ویژه در مواردی که سیگنال‌های بازار کافی نیست و هماهنگی دشوارتر است (اُای‌سی‌دی، ۲۰۲۱).

افول و کاهش رشد استارتاپ‌های فناور

به دلیل مشکلات اقتصادی ناشی از کووید-19 که بر کسب‌وکارهای فناور نیز اثرگذار است، شاهد افول و کاهش رشد استارتاپ‌های فناور به دلیل مشکلات اقتصادی خواهیم بود. عدم‌اطمینان اقتصادی ناشی از بحران کووید-19، موجب افت قابل توجه تقاضا از سوی مشتریان استارتاپ‌ها شده است. تجزیه‌وتحلیل داده‌ها در فرانسه تأیید می‌کند که ایجاد شرکت‌های فناورانه در مارس 2020 حدود 25 درصد کاهش یافته که نتیجه‌ای تقریباً مشابه با آمارهای ایالات‌متحده در سال اول همه‌گیری است (کالوینو و همکاران، ۲۰۲۰).

در نیمه اول سال 2020، بودجه تخصیص‌یافته برای شرکت‌های نوپای فناور در ایالات‌متحده کاهش یافت و منبع اصلی نوآوری در فاوا را برای شرکت‌های بزرگ این حوزه با تهدید مواجه کرد. همچنین بسیاری از بنیان‌گذاران و مدیران استارتاپی می‌گویند این همه‌گیری باعث می‌شود سرمایه‌گذاران از پذیرش خطر در شرکت‌های نوپا و فناوری‌های نوظهور پرهیز کنند و در عوض پول نقد را به مشاغل کم‌خطر و مطمئن هدایت کنند. همین امر موجب افول یا کاهش رشد این‌گونه استارتاپ‌ها شده است (لوتن، ۲۰۲۰).

۴-۴- ظهور پیامدهای زیست‌محیطی کووید-۱۹

کووید-19 نه‌تنها تهدیدی بـرای سـلامت عمـومی است، بلکه در صورت عدم اقدام سریع و مسئولانه ممکن است به تهدیدی

شکل ۱. چرخ آینده تأثیر کووید-۱۹ بر فناوری

جدی برای محیط‌زیست تبدیل شود. کاهش بازیافت، آلودگی آب‌ها و انتشار ضایعات از اثرات این همه‌گیری است. پس از دوره همه‌گیری نیز کشورها اقتصادهای خود را رونق می‌دهند و انتشار گازهای گلخانه‌ای دوباره افزایش خواهد یافت (خیاطی و وحیدی، 1399).

پس از همه‌گیری کووید-19 توسعه فناوری‌های تفکیک زباله بدون حضور انسان مورد توجه قرار گرفته است. برخی شهرها به دلیل نگرانی از سلامتی کارگران، خدمات بازیافت را متوقف کردند و شهرهایی که هنوز جمع‌آوری زباله خودکار را در دستور کار قرار نداده بودند، اکنون انگیزه بیشتری برای این کار دارند. همچنین برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد سفارش برای ساخت ربات‌هایی که از هوش‌مصنوعی برای غربال کردن مواد بازیافتی استفاده می‌کنند، افزایش یافته است (کُلز، ۲۰۲۰). همچنین، پیش‌بینی می‌شود توسعه فناوری‌های زیست‌تخریب‌پذیر مورد توجه بیشتری قرار گیرد.

[1] . Sars-CoV2

[2] .LoGiudice

[3] . Loayza

[4] . Golinelli

[5] .Internet of Medical Things (IoMT)

[6] . Intawong

[7] . Budd

[8] Brem

[9] . Smart healthcare wearables

[10] . Industry 4.0

[11] . Clipper

[12] . Telemedicine

[13] . Segan

[14] . Riom & Valero

[15] . Young Seniors

[16] . Middle-old

[17] . Oldest-old

[18] . Rinderud

[19] .He

[20] .Garfin

[21] . Positive Technology

[22] .Psychological well-being

[23] .Exergames

[24] .Oberoi & Singh

[25] .Tietze

[26] . Lovejoy

[27] . UCLG

[28] . UNCTAD

[29] . Futures Wheel

[30] . Glenn

[31] . Bengston

[32] .van Hoek & Lacity

[33] .OECD

[34] . Kanesarajah & White

[35] . Strusani & Houngbonon

[36] . Paunov & Planes-Satorra

[37] . Zentech

[38] . QuickZen

[39] . AdaptVac

[40] . Enterprise Ireland: سازمانی دولتی است که مسئول توسعه و رشد شرکت‌های ایرلندی در بازارهای جهانی است. این سازمان با شرکت‌های ایرلندی همکاری می‌کند تا به آن‌ها در شروع، رشد، نوآوری و صادرات کمک کند.

[41] . MSIT

[42] . United States Patent and Trademark Office (USPTO)

[43] . Big data

[44] . Majumdar

[45] . LaBerge

[46] . Schaefer

[47] . Catch-up

[48] . Contreras

[49] . Gilead

[50] . Remdesivir

[51] . AbbVie

[52] . Decathlon

[53] . Coles

[54] .Forbes Technology Council

[55] Cudahy & Gautam

[56] Atlantic Council’s GeoTech Center

[57] . Huawei

[58] . USAID

[59] . Bar Am

[60] . Roper & Turner

شکل (۱) نسخه نهایی چرخ آینده تأثیر کووید-۱۹ بر فناوری را که حاصل تحلیل محتوای مطالعات مرور شده، بحث‌های انجام‌شده در گروه کانونی، و مصاحبه با خبرگان است نمایش می‌دهد. این شکل، زنجیره اثر کووید-۱۹ بر فناوری را در قالب پیامدهای علّی و ارتباطات آن‌ها با یکدیگر در افق زمانی میان‌مدت نشان می‌دهد. بدیهی است با دور شدن از مرکز چرخ، زمان احتمالی وقوع رویدادها نیز افزایش می‌یابد.

۵- بحث و نتیجه‌گیری

پیامدهای مستقیم اثرگذار بر فناوری پس از همه‌گیری کووید-۱۹ را می‌توان در چهار گروه اصلی دسته‌بندی کرد: (۱) رکود و مشکلات اقتصادی؛ (۲) نیاز به راه‌حل‌های سریع، کارا و اثربخش برای مقابله با بحران؛ (۳) اتخاذ سیاست‌های فاصله‌گذاری و تعطیلی در کشورهای مختلف؛ و (۴) ظهور اثرات زیست‌محیطی کووید-۱۹.

دو پیامد نخست موجب توجه بیشتر به راهبردها ی برون‌نگر اتخاذ فناوری با رویکرد نوآوری باز و همچنین افزایش همکاری‌های فناورانه در حوزه‌های مرتبط با کووید-۱۹ شده است. این همکاری‌ها می‌تواند به تسهیم هزینه‌های تحقیق‌وتوسعه و افزایش سرعت توسعه فناوری کمک کند و از طریق استفاده از توانمندی‌های مکمل طرف مقابل به هم‌افزایی در توسعه فناوری نیز منجر شود. در افق زمانی بلندتر، در حوزه‌های مرتبط با کووید-۱۹، فرصت‌های جدیدِ بازار برای کسب‌و‌کارهای فناورانه (مانند ماسک‌های نانو، دستگاه‌های ونتیلاتور و...) می‌تواند از طریق سرمایه‌گذاری مجدد عوائد مالیِ در بخش تحقیق‌وتوسعه، به رشد نوآوری و توسعه فناوری‌های جدید کمک کند. کشورهای در حال توسعه می‌توانند این تحولات عرصه بازار و فناوری را به‌عنوان پنجره‌های فرصت همپایی در نظر بگیرند و با بهره‌برداری از آن‌ها سرعت توسعه اقتصادی و توان رقابت‌پذیری ملی خود را افزایش دهند.

در سوی دیگر، این نگرانی وجود دارد که افزایش توجه و بودجه در حوزه فناوری‌های مرتبط با کووید-۱۹، باعث کاهش هزینه‌کرد تحقیق‌وتوسعه و نزول نوآوری در سایر حوزه‌ها شود. این نکته با نتایج ارائه‌شده توسط اُای‌سی‌دی (2023) در مورد کاهش هزینه‌کرد تحقیق‌وتوسعه شرکت‌های بزرگ در صنایعی مانند خودروسازی، هوافضا و دفاعی و همچنین پژوهش بورِتی (۲۰۲۰) در مورد رکود فعالیت‌ کسب‌وکارهای فناور علی‎الخصوص هزینه‌کرد این کسب‎وکارها در تحقیق‌وتوسعه، نوآوری و تجاری‌سازی همخوانی دارد. این نگرانی زمانی تشدید می‌شود که اثر مشکلات اقتصادی بر بنگاه‌های کوچک نوآور و استارتاپ‌های فناور هم در نظر گرفته شود. با توجه به روندهای موجود و در راستای پژوهش های لوتن (۲۰۲۰) و کالوینو و همکاران (۲۰۲۰) پیش‌بینی می‌شود این دسته از شرکت‌ها در آینده با افول و کاهش رشد مواجه شوند. داده‌های کنونی نشان‌دهنده کاهش بودجه بخش تحقیق‌وتوسعه شرکت‌ها به دلیل مشکلات مالی و اولویت یافتن هزینه‌های سایر بخش‌ها (مانند تأمین جریان نقدی و سرمایه در گردش شرکت) است. از این رو، عدم حمایت دولت از کسب‌وکارهای نوآور و فناور می‌تواند به کاهش سرعت نوآوری در کشور منجر شود.

نیاز به راهکارهای سریع فناورانه برای پیشگیری و درمان بیماری و حل سایر مشکلات ناشی از همه‌گیری، موجب مداخله دولت در حوزه فناوری شده است. این مداخلات در حوزه فناوری‌های مرتبط با کووید-۱۹ لااقل سه شکل دارد: اجرای مستقیم پروژه‌های فناورانه توسط دولت؛ حمایت از توسعه فناوری توسط سایر کنشگران نظام ملی نوآوری؛ و اصلاح فرایندهای توسعه و تجاری‌سازی فناوری. حمایت‌های دولت از تحقیق‌وتوسعه به شرکت‌های خصوصی کمک می‌کند با سرعت بیشتری از مشکلات عمومی ناشی از کووید-۱۹ در اقتصاد کشور عبور کنند و بتوانند از فرصت‌های موجود در بازار برای ارتقای تحقیق‌وتوسعه و تجاری‌سازی دستاوردهای فناورانه خود استفاده نمایند. برادران قهفرخی (۱۳۹۹) نمونه‌هایی از سیاست‌های اجرا شده در ایران را برای مداخلات نوع دوم و سوم ذکر می‌نماید.

البته حمایت‌های دولتی و فراتر از آن ورود مستقیم دولت به برخی پروژه‌های فناورانه، ممکن است آفاتی مانند ایجاد رانت یا بر هم خوردن فضای رقابت را در پی داشته باشد که نیازمند به‌کارگیری سازوکارهای شفافیت، ارزیابی بی‌طرفانه توانمندی مجریان و زمان‌بندی مشخص برای پایان دادن به مداخلات دولتی است.

به دلیل چندوجهی بودن بحران کووید-۱۹ همکاری‌های میان‌رشته‌ای افزایش پیدا کرده است که می‌تواند موجب هم‌افزایی تلاش‌های فناورانه در حوزه‌های دانشی مختلف شود. در حوزه اجتماعی، برخی گروه‌ها و جوامع با ترویج گفتمان‌های بشردوستانه از مراکز پژوهشی و شرکت‌ها دعوت می‌کنند به مسئولیت‌های اجتماعی خود عمل نمایند و با صرف نظر از حقوق مالکیت فکری اختراعات یا کاهش قیمت برخی محصولات فناورانه در حوزه درمان، به پایان یافتن هرچه سریع‌تر این همه‌گیری کمک کنند.

نیاز به پاسخ سریع به بحران کرونا در کنار نیازهای ایجادشده در اثر فاصله‌گذاری اجتماعی و تعطیلی‌ها، استفاده از فناوری‌های نوظهور و فاوا را افزایش داده است. دو مورد از اصلی‌ترین حوزه‌های کاربرد این فناوری‌ها پیشگیری و درمان کووید-۱۹ و کار و خدمات از راه دور است. نیازهای موجود در کنار مشاهده کارآمدی این فناوری‌ها در عمل، سرعت پذیرش و به‌کارگیری آن‌ها را افزایش داده است. این موضوع از یک سو موجب ارتقای سواد دیجیتال، کاهش شکاف دیجیتال، گسترش قلمرو دسترسی به فناوری، افزایش درآمد شرکت‌های حوزه فاوا و افزایش سطح نوآوری در فناوری‌های نوظهور و فاوا می‌شود و از سوی دیگر تغییراتی در ساختار و نوع مشاغل، فرهنگ کار و سبک زندگی ایجاد خواهد کرد. به‌علاوه، کاربرد این فناوری‌ها باعث شکل‌گیری تأملات (و نگرانی‌هایی) درباره حفظ حریم شخصی کاربران و بروز پیامدهای ناشناخته و/یا ناخواسته این فناوری‌ها شده است. همچنین افزایش استفاده کودکان از این فناوری‌ها ممکن است -در کنار پیامدهای مثبت- برخی پیامدهای منفی فرهنگی-بهداشتی را به دنبال داشته باشد. از سوی دیگر چنان‌که پوناو و پلین-ستورا (۲۰۲۰) نیز اشاره کرده‌اند، ابزارهای ارتباط مجازی و کنفرانس، اشکال جدیدی از همکاری تحقیقاتی، تبادل دانش و ارائه آموزش را در طول همه‌گیری ممکن ساخته است. به عبارت دیگر ابزارهای ارتباطی و آموزش مجازی، دسترسی به آموزش را برای مخاطبان تسهیل کرده و می‎تواند با تجمیع تخصص در بین مؤسسات و توانمند ساختن افراد برای شرکت به ارتقای عملکرد و بهبود فرایندها بیانجامد.

تغییر پارادایم در برخی صنایع و کسب‌وکارها، توسعه برخی حوزه‌های جدید کسب‌وکار، و افزایش سرعت پذیرش فناوری‌هایی که در ابتدای چرخه عمر خود هستند، می‌تواند فرصتی برای جهش کشورهای در حال توسعه و کاهش شکاف فناورانه میان آن‌ها با کشورهای پیشرو باشد. با این حال، این کشورها نباید از تهدیدات ناشی از گسترش اتوماسیون و از بین رفتن برخی مشاغل سنتی غافل باشند.

سیاست تعطیلی و قطع ارتباطات ناشی از همه‌گیری، دسترسی به برخی تجهیزات و مواد اولیه مورد نیاز برای تحقیق‌وتوسعه را محدود کرده است. این موضوع موجب توقف برخی فعالیت‌های فناورانه شده است. رفع این محدودیت‌ها باید در اولویت‌های تصمیم‌گیری نظام علم، فناوری و نوآوری کشور قرار گیرد.

بیماری کووید-۱۹، موجب ظهور پیامدهای منفی زیست‌محیطی نیز شده است. مسئله دفع زباله‌های بیمارستانی و ضایعات ماسک‌ها و دستکش‌های مورد استفاده در جامعه، توجه سیاست‌گذاران فناوری را به سمت توسعه فناوری‌های دوستدار محیط‌زیست جلب می‌کند. دو نمونه از مهم‌ترین این فناوری‌ها عبارت‌اند از فناوری‌های جمع‌آوری و تفکیک زباله بدون حضور انسان و فناوری مواد زیست‌تخریب‌پذیر.

با توجه به پیامدهای شناسایی‌شده برای پدیده کووید-۱۹ در حوزه فناوری، به سیاست‌گذاران علم، فناوری و نوآوری کشور پیشنهاد می‌شود تصمیمات و اقدامات زیر را در دستور کار خود قرار دهند:

· حمایت از توسعه فناوری‌های مرتبط با بحران کووید-۱۹

لازم است دولت از توسعه فناوری‌های مرتبط با بحران کووید ۱۹ شامل فناوری‌های تولید دارو و واکسن، تجهیزات پزشکی، فناوری اطلاعات و ارتباطات و فناوری‌های نوظهور مؤثر در رفع یا کاهش پیامدهای کووید-۱۹ (مانند هوش‌مصنوعی، بلاکچین، رباتیک و...) حمایت نماید. کما اینکه نیکلا و همکاران (۲۰۲۰) به حمایت از تولید واکسن با بهره‌گیری از هوش‌مصنوعی در کوتاه‌مدت اشاره کرده‌اند. این حمایت‌ها باید با حفظ چارچوب‌های رقابتی و گزینش کنشگران شایسته انجام شود تا منجر به رانت و فساد نشود. برای ارزیابی بی‌طرفانه توانمندی مجریان می‌توان از ظرفیت انجمن‌های علمی یا اتحادیه‌های صنعتی استفاده کرد.

· حمایت از تداوم فعالیت‌های شرکت‏های کوچک و متوسط فناور و نوآور و استارتاپ‌ها

از آنجا که رکود عمومی و مشکلات اقتصادی ناشی از بحران کرونا می‌تواند به افول یا کاهش رشد شرکت‌های کوچک و متوسط فناور و نوآور و استارتاپ‌ها منجر شود، لازم است دولت از طریق ابزارهای تأمین جریان مالی شرکت از تداوم فعالیت‌های این‌گونه کسب‌وکارها حمایت کند.

· تأمین بودجه برگزاری مسابقات نوآوری و هکاتون‌ها با هدف تولید محصولات فناورانه مورد نیاز در همه‌گیری کووید-۱۹

به‌منظور یافتن راه‌حل‌های سریع و کم‌هزینه برای پاسخ به بحران کرونا، برگزاری مسابقات نوآوری و توسعه فناوری در حوزه‌های مرتبط با کووید-۱۹ یکی از راهبردهای اثربخش است.

· رفع موانع اداری و گمرکی صادرات محصولات فناورانه

برای بهره‌برداری حداکثری از فرصت صادراتی ایجادشده برای شرکت‌های دانش‌بنیان لازم است موانع اداری و گمرکی صادرات محصولات فناورانه مرتبط با کووید-۱۹ رفع شود.

· تسریع فرایندهای ثبت اختراع و کسب مجوز محصولات فناورانه مرتبط با کووید-۱۹

برای پاسخ سریع به بحران کرونا لازم است فرایندهای ثبت اختراع و کسب مجوز توسط افراد یا شرکت‌های فناور که اختراع یا محصول مرتبط با این بیماری ارائه کرده‌اند، تسریع شود.

· استفاده از ابزارهای سیاست نوآوری طرف تقاضا

لازم است دولت برای حمایت از کسب‌وکارهای غیر مرتبط با کووید-۱۹ که هزینه‌کرد تحقیق‌وتوسعه آن‌ها در اثر مشکلات اقتصادی ناشی از این همه‌گیری کاهش یافته است، از ابزارهای محرک طرف تقاضای نوآوری (مانند خریدهای دولتی) استفاده نماید.

· آینده‌پژوهی و ارزیابی فناوری برای درک پیامدها و مخاطرات فناوری‌های نوظهور

اجرای پروژه‌های آینده‌پژوهی و ارزیابی (اجتماعی) فناوری برای درک بهتر پیامدهای بلندمدت توسعه و به‌کارگیری فناوری‌های نوظهور و مخاطرات آن‌ها و تدوین پیوست‌های امنیتی، حقوقی و اخلاقی برای این فناوری‌ها الزامی است.

· قاعده‌گذاری و تدوین استانداردهای مورد نیاز برای فناوری‌های نوظهور

یکی از راه‌های حفاظت جامعه در مقابل اثرات ناخواسته یا نامناسب فناوری‌های نوظهور آن است که دولت کارویژه تنظیم‌گری و استانداردگذاری خود را با سرعت و صحت انجام دهد. پس از ارزیابی دقیق فناوری‌ها، لازم است دولت شرایط مطلوب خود برای توسعه و به‌کارگیری این فناوری‌ها را در قالب مقررات یا استاندارهای متناسب به جامعه اعلام کند.

· طراحی اطلس پویای مشاغل

طراحی این اطلس و حمایت از شکل‌گیری و اتصال سامانه‌های مرتبط، یکی از الزامات پاسخگویی به تغییرات مشاغل (در اثر بحران کووید-۱۹ یا سایر تحولات بنیادی) است. این کلان‌نقشه باید بتواند صاحبان مشاغلِ از دست رفته را با سرعت قابل قبول به شغل‌های جدید مربوط سازد. همچنین برنامه‌های مهارت‌آموزی مورد نیاز نیز باید در نظر گرفته شود.

· ارائه آموزش‌های لازم به شرکت‌های فناور و کارآفرینان نوآور

با توجه به تحولاتی مانند گسترش راهبرد نوآوری باز و همکاری‌های فناورانه، ایجاد فرصت‌های صادراتی، کاربرد فناوری‌های نو در کسب‌وکار و... دولت می‌تواند از ارائه آموزش‌های متناسب با این فضای جدید کسب‌وکار به بنگاه‌های فناور و نوآور حمایت کند. آموزش در زمینه حقوق مالکیت فکری و حفظ اسرار صنعتی، آشنایی با تسهیلات صادرکنندگان دانش‌بنیان، آموزش‌های تخصصی در زمینه تجارت الکترونیک و... نمونه‌هایی از موضوعات آموزشی مورد نیاز هستند. تواضعی‌فر و همکاران (1401) در پژوهش خود به ضرورت حمایت دولت و ضرورت آموزش برای کارآفرینی دیجیتالی در کسب‌وکارهای کوچک و متوسط اشاره کرده‌اند.

· رفع محدودیت‌های دسترسی به مواد و تجهیزات مورد نیاز برای تحقیق‏و‏توسعه

در کوتاه‌مدت استفاده مشترک دستگاه‌های دولتی، مراکز تحقیقاتی و شرکت‌های خصوصی از این‌گونه منابع و تجهیزات¹ و تجمیع مقیاس نیازها برای مدیریت واردات مواد و تجهیزات مورد نیاز پیشنهاد می‌شود. همچنین برخی از این محدودیت‌ها مربوط به گمرک‌های داخلی است که باید با اصلاح برخی مقررات، رویه‌ها و فرایندها و ایجاد مسیرهای سبز (موقت یا دائم) رفع شود. در بلندمدت، برای افزایش تاب‌آوری در مقابل بحران‌های مشابه لازم است تدوین سند مواد حیاتی کشور به‌سرعت در دستور کار دولت قرار گیرد و برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات لازم برای تأمین پیشگیرانه، ذخیره‌سازی و تولید بومی این موادِ راهبردی مطابق سند مذکور انجام شود.

با توجه به اینکه این پژوهش در دو سال ابتدایی زمان وقوع بیماری کووید-۱۹ انجام شده است، داده‏ها و اطلاعات کمی دقیقی در این زمینه دسترس نبوده و لذا آینده‏پژوهی انجام‏شده، مبتنی بر داده‏های کیفی است. در این ارتباط، پیشنهاد می‏شود مطالعاتی با رویکرد ترکیبی و با گردآوری و

منابع

1. برادران قهفرخی، م. (۱۳۹۹). بررسی نقش دولت و اقدامات نهادهای حامی ایده‌های نوآورانه و فناورانه برای غلبه بر ویروس کرونا در ایران. گاهنامه پایش توسعه و آینده‌نگری، 3، 30-36.

2. تواضعی فر، ا.، شهیکی‌تاش، م.، کشاورز، س. (1401). ارائه الگوی کارآفرینی دیجیتالی در شرکت‌های کوچک و متوسط استان خراسان جنوبی در دوران کووید-19. فصلنامه نوآوری و ارزش‌آفرینی، 21(11)، 49-64.

3. خیاطی، س.، و وحیدی، آ. (1399). بررسی اثرات غیر مستقیم پاندمی کووید-۱۹ بر محیط‌زیست جهانی. ارائه شده در سومین کنفرانس بین‌المللی عمران، معماری و مدیریت توسعه شهری در ایران، تهران.

4. رحمانی، س.، و صفدری‌رنجبر، م. (۱۳۹۹). درونی سازی پنجره‌های فرصت با هدف همپایی فناورانه مبتنی بر گذار پایدار: توربین‌های بادی در ایران. مدیریت نوآوری، 9(4)، 7-34.

تحلیل داده‏های کمی نیز اثرات همه‌گیری بر فناوری و نوآوری را بررسی نمایند. همچنین با توجه به اینکه کووید-19، آخرین بحران همه‏گیر نخواهد بود، پیشنهاد می‏شود با نگاه آینده‏نگر، فناوری‎هایی که بیشترین اثرات را در راهبری و گذار از این بحران‏ها خواهند داشت، شناسایی شده و چالش‌ها و راهکارهای توسعه و اشاعه آن‏ها مطالعه شود. همان‌طور که در این پژوهش نیز اشاره شد، بحران کووید-19 با وجود اثرات منفی‌ای که در زندگی بشر ایجاد کرد، موجب جهش‌هایی در زمینه پذیرش فناوری شد. پیشنهاد می‏شود در پژوهش‌های آتی، این موضوع مورد کنکاش عمیق‌تری قرار گیرد و بر درس‌آموخته‌های آن برای دوران پساکرونا تمرکز شود.

سپاسگزاری

نویسندگان از پژوهشکده مطالعات فناوری برای حمایت از انجام این پژوهش قدردانی می‌کنند.

5. طهوری، ح. (۱۳۹۹). شناسایی و اولویت بندی نقاط گلوگاهی در فرایندها و زنجیره ارزش فناوری‌های مرتبط با پیشگیری، تشخیص و درمان کووید-91 در ایران. تهران: پژوهشکده مطالعات فناوری.

6. قاسمی‌‎زاده تمر، س. (۱۳۹۹). سیاست‌های مشق فناوری در مقابله با کرونا. تهران: مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری.

7. مجلس شورای اسلامی. (۱۳۹۶). قانون برنامه پنجساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (۱۴۰۰ـ ۱۳۹۶).

8. مهاجرانی، م.، کریمی، ف.، نادی، م. (1399). شناسایی و بررسی عوامل سازمانی برای پیاده‌سازی نوآوری باز در دانشگاه‌های ایران. فصلنامه نوآوری و ارزش آفرینی، 17(9)، 149-162.

9. Abi Younes, G., Ayoubi, C., Ballester, O., Cristelli, G., de Rassenfosse, G., Foray, D., . . . Zhou, L. (2020). COVID-19: Insights from innovation economists. Science and Public Policy, 47(5), 733-745. doi:10.1093/scipol/scaa028

10. Alashhab, Z. R., Anbar, M., Singh, M. M., Leau, Y.-B., Al-Sai, Z. A., & Alhayja’a, S. A. (2021). Impact of coronavirus pandemic crisis on technologies and cloud computing applications. Journal of Electronic Science and Technology, 19(1), 100059.

11. Bar Am, J., Furstenthal, L., Jorge, F., & Roth, E. (2020). Innovation in a crisis: Why it is more critical than ever. Retrieved from https://www.mckinsey.com/business-functions/strategy-and-corporate- finance/our-insights/innovation-in-a-crisis-why-it-is-more-critical-than-ever

12. Bengston, D. N. (2016). The Futures Wheel: a method for exploring the implications of social–ecological change. Society & Natural Resources, 29(3), 374-379.

13. Boretti, A. (2020). COVID-19 effect on the research-innovation-commercialisation phenomena. International Journal of Research, Innovation and Commercialisation, 3(1), 73-82.

14. Brem, A., Viardot, E., & Nylund, P. A. (2021). Implications of the coronavirus (COVID-19) outbreak for innovation: Which technologies will improve our lives? Technological forecasting and social change, 163, 120451.

15. Budd, J., Miller, B. S., Manning, E. M., Lampos, V., Zhuang, M., Edelstein, M., . . . Keegan, N. (2020). Digital technologies in the public-health response to COVID-19. Nature medicine, 26(8), 1183-1192.

16. Calvino, F., Criscuolo, C., & Verlhac, R. (2020). Start-ups in the time of COVID-19: Facing the challenges, seizing the opportunities. Retrieved from https://www.oecd.org/coronavirus/policy-responses/start-ups-in-the-time-of-covid-19-facing-the-challenges-seizing-the-opportunities-87219267/

17. Caulder, I., Kovarik, R., & Cowan, C. (2020). AI in Focus: BlueDot and the Response to COVID-19. Retrieved from https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=a94f63b4-2829-4f62-97f7-43f2aecd12a6

18. Clipper, B. (2020). The influence of the COVID-19 pandemic on technology: adoption in health care. Nurse Leader, 18(5), 500-503.

19. Coles, T. (2020). Will COVID-19 Change Opinions About Automation Adoption? Retrieved from www.itprotoday.com/artificial-intelligence/will-covid-19-change-opinions-about-automation-adoption

20. Contreras, J. L., Peters, D. M., & Jacob, M. (2020). Make the pledge to share your intellectual property in the fight against COVID-19. Retrieved from https://opencovidpledge.org/

21. Cudahy, G., & Gautam, R. (2020). How can technology companies create growth opportunities in the post-COVID-19 world? EY.

22. Forbes Technology Council. (2020). 16 Industry Functions The Pandemic Has Shown Need A Tech Upgrade. Retrieved from www.forbes.com/sites/forbestechcouncil/2020/05/13/16-industry-functions-the-pandemic-has-shown-need-a-tech-upgrade/?sh=586a8d9

23. Garfin, D. R. (2020). Technology as a coping tool during the coronavirus disease 2019 (COVID-19) pandemic: Implications and recommendations. Stress and health : journal of the International Society for the Investigation of Stress, 36(4), 555-559. doi:10.1002/smi.2975

24. Glenn, J. C. (2009). The Futures Wheel. In J. C. Glenn & T. J. Gordon (Eds.), Futures research methodology - version 3.0: Editorial desconocida.

25. Golinelli, D., Boetto, E., Carullo, G., Nuzzolese, A. G., Landini, M. P., & Fantini, M. P. (2020). Adoption of digital technologies in health care during the COVID-19 pandemic: systematic review of early scientific literature. Journal of medical Internet research, 22(11), e22280.

26. Gray, A. (2017). What new technologies carry the biggest risks? Retrieved from https://www.weforum.org/agenda/2017/01/what-emerging-technologies-have-the-biggest-negative-consequences/

27. He, W., Zhang, Z. J., & Li, W. (2021). Information technology solutions, challenges, and suggestions for tackling the COVID-19 pandemic. International journal of information management, 57, 102287.

28. Intawong, K., Olson, D., & Chariyalertsak, S. (2021). Application technology to fight the COVID-19 pandemic: Lessons learned in Thailand. Biochemical and biophysical research communications, 534, 830-836.

29. Javaid, M., Haleem, A., Vaishya, R., Bahl, S., Suman, R., & Vaish, A. (2020). Industry 4.0 technologies and their applications in fighting COVID-19 pandemic. Diabetes & Metabolic Syndrome: Clinical Research & Reviews, 14(4), 419-422.

30. Kanesarajah, V., & White, E. (2020). Chasing change: Innovation and patent activity during COVID-19. A report on the pandemic’s impact on the global R&D community and innovation lifecycle. Clarivate.

31. Khaleghi, A., Mohammadi, M. R., Jahromi, G. P., & Zarafshan, H. (2020). New Ways to Manage Pandemics: Using Technologies in the Era of COVID-19: A Narrative Review. Iranian journal of psychiatry, 15(3), 236.

32. Kumar, A., Gupta, P. K., & Srivastava, A. (2020). A review of modern technologies for tackling COVID-19 pandemic. Diabetes & Metabolic Syndrome: Clinical Research & Reviews, 14(4), 569-573.

33. LaBerge, L., O’Toole, C., Schneider, J., & Smaje, K. (2020). How COVID-19 has pushed companies over the technology tipping point—and transformed business forever. McKinsey & Company.

34. Lee, S. M., & Trimi, S. (2021). Convergence innovation in the digital age and in the COVID-19 pandemic crisis. Journal of Business Research, 123, 14-22.

35. Loayza, N., & Pennings, S. M. (2020). Macroeconomic policy in the time of COVID-19: A primer for developing countries. World Bank Research and Policy Briefs (147291).

36. LoGiudice, S. H., Liebhaber, A., & Schöder, H. (2020). Overcoming the COVID-19 Crisis and Planning for the Future. Journal of Nuclear Medicine, 61(8), 1096.

37. Loten, A. (2020). Tech Startup Funding Declines as Pandemic Drags On. The Wall Street Journal (July 23, 2020).

38. Lovejoy, K. (2020). COVID-19: Five steps to defend against opportunistic cyber attackers. Retrieved from https://www.ey.com/en_gl/consulting/covid-19-steps-to-defend-against-opportunistic-cyber-attackers

39. Lund, S., Madgavkar, A., Manyika, J., Smit, S., Ellingrud, K., Meaney, M., & Robinson, O. (2021). The future of work after COVID-19. McKinsey Global Institute, 18.

40. Majumdar, R. (2020). Tech due diligence will be top priority for firms eyeing M&As. Retrieved from https://www.livemint.com/technology/tech-news/11590522372747.html

41. MSIT. (2021). The Government to Undertake Emergency Covid-19 Response. Retrieved from https://english.msit.go.kr/eng/bbs/view.do?sCode=eng&mId=4&mPid=2&pageIndex=&bbsSeqNo=42&nttSeqNo=414&searchOpt=&searchTxt=

42. Nicola, M., Alsafi, Z., Sohrabi, C., Kerwan, A., Al-Jabir, A., Iosifidis, C., . . . Agha, R. (2020). The socio-economic implications of the coronavirus pandemic (COVID-19): A review. International journal of surgery, 78, 185-193.

43. Oberoi, P., & Singh, N. (2021). COVID-19: Consequences and opportunities for the ICT sector. Fractal.

44. OECD. (2020a). Science, technology and innovation in times of Covid-19: What policy responses for the recovery? Paris: OECD.

45. OECD. (2020b). Science, technology and innovation: How co-ordination at home can help the global fight against COVID-19. Paris: OECD.

46. OECD. (2020c). Using artificial intelligence to help combat COVID-19. Paris: OECD.

47. OECD. (2021). OECD Science, Technology and Innovation Outlook 2021: Times of Crisis and Opportunity. Paris: OECD.

48. OECD. (2023). OECD Science, Technology and Innovation Outlook 2023: Enabling transitions in times of disruption. Paris: OECD.

49. Pandey, V., Arora, A., Mishra, N., Rajgopal, G., Sundaramoorthy, J., & Eslavath, R. (2021). Do Social Connections and Digital Technologies Act as Social Cure During COVID-19? Frontiers in psychology, 12, 866.

50. Paunov, C., & Planes-Satorra, S. (2020). Science, technology and innovation in times of Covid-19 and policy responses. Preliminary overview in June 2020.

51. Peters, D. (2020). Open COVID Pledge: Removing Obstacles to Sharing IP in the Fight Against COVID-19. Retrieved from https://creativecommons.org/2020/04/07/

52. Rinderud, P. (2021). Seniors and technology during Covid-19: the latest insights. Retrieved from https://www.ericsson.com/en/blog/2021/1/seniors-and-technology-during-covid

53. Riom, C., & Valero, A. (2020). The business response to Covid-19: the CEP-CBI survey on technology adoption. Centre for Economic Performance.

54. Riva, G., Mantovani, F., & Wiederhold, B. K. (2020). Positive technology and COVID-19. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking, 23(9), 581-587.

55. Rogers, E. (1983). Diffusion of Innovations (Third Edition ed.). New York: Free Press.

56. Roper, S., & Turner, J. (2020). R&D and innovation after COVID-19: What can we expect? A review of prior research and data trends after the great financial crisis. International Small Business Journal, 38(6), 504-514.

57. Schaefer, A., Nair, S., & MacMurray, D. (2020). Covid-19: Technology sector perspective. EY.

58. Scott, S. (2020). COVID-19’s potential impact on global technology and data innovation. Expert survey series. Retrieved from https://www.atlanticcouncil.org/blogs/geotech-cues/covid-19s-potential-impact-on-global-technology-and-data-innovation/

59. Segan, S. (2020). Ericsson: Drones, Telemedicine Will Rise in the Post-COVID World. Retrieved from https://www.entrepreneur.com/article/350518

60. Strusani, D., & Houngbonon, G. V. (2020). The Impact of COVID-19 on Disruptive Technology Adoption in Emerging Markets. International Finance Corporation (IFC).

61. Swan, J., Scarbrough, H., & Robertson, M. (2003). Linking knowledge, networking and innovation processes: a conceptual model. In L. Shavinina (Ed.), The international handbook on innovation (pp. 680-694): Elsevier.

62. Tietze, F., Vimalnath, P., Aristodemou, L., & Molloy, J. (2020). Crisis-critical intellectual property: Findings from the COVID-19 pandemic. IEEE Transactions on Engineering Management.

63. UCLG. (2020). Digital Technologies and the COVID19 pandemic. Live Learning Experience: Beyond the immediate response to the outbreak of COVID-19. United Cities and Local Governments (UCLG).

64. UNCTAD. (2020). The COVID-19 Crisis: Accentuating the Need to Bridge Digital Divides. Geneva, Switzerland: United Nations Conference on Trade and

Development (UNCTAD).

65. USAID. (2020). USAID Digital Strategy. United States Agency for International Development (USAID).

66. van Hoek, R., & Lacity, M. (2020). How the Pandemic Is Pushing Blockchain Forward. Retrieved from https://hbr.org/2020/04/how-the-pandemic-is-pushing-blockchain-forward

[1] . این راه‌حل در بلندمدت نیز می‌تواند ادامه یابد و به صرفه‌جویی در منابع کمک کند.

Share To

Article Url

Effects and Consequences of covid-19 on Technology and Innovation