Patents in biotechnology and its importance in university-industry relations
Subject Areas : General
1 -
Keywords: Patents, biotechnology, innovation, university-industry relationship, entrepreneurship,
Abstract :
This paper explores several characteristics of patents in the biotechnology field, comparing and contrasting them to patents in other fields of research. We find that biotechnology patents face a longer lag between application and grant date, and their secrecy would be heavily affected if legislation were to permit publication 18 months after application. They are highly concentrated geographically, as well as in industrial origin, and are used most heavily in the health sector, but have a wider spread in use than in origin. They use many more (and much more recent) references than the average patent, with a special weight on academic or scientific literature, foreign patents, and a tight circle of research fields. While they are not cited frequently on average, their use as germplasm is rising. Future research should focus on the questions that have been uncovered
Arundel A, Sawaya D. (2007). The Role of Biotechnology Intellectual Property Rights in the Bioeconomy of 2030. OECD International Futures Programme. Paris
Baker D, Jayadev A, Stiglit J. (2017) Innovation, Intellectual Property, and Development. Available at: accessibsa. org.
Biotechnology Comparative Study on Biotechnology Patent Practices. Comparative Study Report. Available at: http://www.trilateral.net/projects/biotechnology/practices.pdf (Accessed on Nov 2011
Butcher S. (2009). Stimulating the Life Science Industry. Available at: http://www.areadevelopment.com/Biotech/bio09/stimulating-life-sciences007.shtml?Page=2, accessed 25.11.2013.
Ernst &Young (2013). Beyond Borders: Matters of Evidence. Biotechnology Industry Report 2013. Available at: http://www.ey.com/Publication/ vwLUAssets/Beyond_borders/$FILE/Beyond_borders.pdf, accessed 10.10.2013.
European Federation of Biotechnology, BIOTEC, Europe 6; 96.
European Commission (2012). Innovating for Sustainable Growth: A Bioeconomy in Europe, Brussels: European Commission.
European Patent Convention. 14th ed. Published by European Patent Office in Germany. August 2010.
García AM, López-Moya JR, Ramos P (2013). Key Points in Biotechnological Patents to be Exploited. Recent Patents on Biotechnology 7, 84-97.
Gokhberg L., Fursov K., Miles I., Perani G. (2013). Developing and using indicators of emerging and enabling technologies. Handbook of Innovation Indicators and Measurement (ed. F. Gault), Cheltenham: Edward Elgar Publishing Limited.
Katila R and Mang PY. (2003). Exploiting technological opportunities: The timing of collaborations. Research Policy 2003; 32: 317-332.
Khan R. (2014). Quantitative research method – Phenomenology. Asian Social Science. 10: 298-310.
National Science Foundation. Annual report. 2017 North American Industry Classification System (2018). Available at: http://www.NAICS.com/Publication/
OECD (2017). Key Biotechnology Indicators, Available at: ww.oecd.org/sti/ biotechnology/indicators. May 2017.
OECD International Futures Project on “The Bioeconomy to 2030: Designing a Policy Agenda” Dec 2007.
Radit J. (2014) Patents and Biotechnology, U.S. Chamber of Commerce Foundation.
Rao R. (2012). Patenting in Biotechnology — An Overview (SSRN Working Paper Series). Available at: http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1999541, accessed 01.12.2013.
Rudolph J.R. (1996). A Study of Issues Relating to the Patentability of Biotechnological Subject Matter , Toronto: Gowling, Strathy & Henderson.
Singh, K. (2015). Biotechnology and Intellectual Property Rights, Legal and Social Implications. Springer ISBN 978-81-322-2058-9.
Thomas J. (2012). Implications for Patents, Biotechnology, and Personalized Medicine. CRS Report for Congress. Available at: http://www.fas.org/sgp/crs/misc/R42815.pdf, accessed 01.12.2012.
WIPO (2017). World Intellectual Property Indicators 2017. Geneva: World Intellectual Property Organization.
پتنت در زیست فناوری و اهمیت آن در ارتباط دانشگاه و صنعت
* دکتر سید مهدی سیدی
*استادیار پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری، ایران
seyedi@nigeb.ac.ir
چکیده
زیست فناوری امروزه از حوزه های اقتدار آفرین در جهان محسوب می شود. از منظر تاثیر اقتصادی، درآمد حاصل از بازار جهانی زیست فناوری در سال 2015 به رقمی بیش از 364 میلیارد دلار رسیده و از جنبه اشتغال در اتحادیه اروپا، این فناوری زمینه اشتغال بیش از 22 میلیون نفر را فراهم کرده است. در نقشه جامع علمی کشور زیست فناوری در ردیف اولویت های الف قرار گرفته و ستاد توسعه زیست فناوری به منظور ایجاد هماهنگی در سطح ملی در حوزه زیست فناوری تشکیل شده است. زیست فناوری، مانند فناورهای دیگر، به پتنت بستگی دارد، و هدف این مقاله بررسی نقش پتنت بطور عام، و پتنت های زیست فناوری بطور خاص در توسعه کشورهای پیشرفته، و بررسی موانع موجود در کشورمان است. در این پژوهش از روش پژوهش اسنادی استفاده شده است که روشی کیفی برای تحلیل محتوی هدفمند اسناد و منابع علمی به شمار می آید. پتنت های زیست فناوری در جهان دو خاستگاه اصلی دارد که یکی شرکت های بخش خصوصی است که بخش عمده پتنت ها را دارند و دیگری دانشگاه ها هستند. صنایع آمادگی دارند پتنت های دانشگاه ها را تجاری سازی کنند و برای این امر مدل های مختلفی وجود دارد. امروزه با توجه به عمر کوتاه فناوری ها، و شدت یافتن رقابت ها، ثبت سریع و ارتباط موثر دانشگاه ها با صنعت از الزامات اساسی حوزه زیست فناوری است. در این مقاله با توجه به تعداد محدود شرکت های زیست فناوری در کشورمان، و تمرکز زیست فناوری در دانشگاه ها، پیشنهاداتی برای ارتباط دانشگاه ها و صنعت در این حوزه ارائه شده است.
واژه های کلیدی: پتنت1، زیست فناوری، نوآوری، ارتباط دانشگاه و صنعت، کارآفرینی
[1] . صنعت زیست فناوری در آمریکا در حال حاضر توانسته بیش از هفت و نیم میلیون شغل ایجاد کند.
در زیست فناوری از اختراع تا تجاری شدن تنها یک محصول حداقل ده سال زمان و صرف صدها میلیون دلار سرمایه گذاری نیاز دارد. سرمایه گذاری در زیست فناوری بسیار ریسک پذیر است زیرا بسیاری از محصولات توانایی گذر از مراحل مختلف برای کسب مجوز تولید را بدلایل گوناگون پیدا نمی کنند. این نکته برای سرمایه گذاران بسیار مهم است و در صورت نبود یک ضمانت محکم، آنها ترجیح می دهند در مواردی سرمایه گذاری کنند که ریسک کمتری دارد. در زیست فناوری این ضمانت برای سرمایه گذاران، پتنت است. لذا پتنت در زیست فناوری از اهمیتی بیش از سایر صنایع برخوردار است.
مقدمه
در جهان امروز نقش فناوری های نوین و گسترش سریع آن در جهان، از هر زمان دیگری بیشتر است و استفاده از آن باعث خلق ثروت از حیث اقتصادی، و اشتغال از منظر اجتماعی شده است. یکی از الزامات بهره برداری از فناوری، مالکیت فکری است که عمدتا در قالب پتنت اجرایی می شود و بخش اعظمی از قدرت کشور ها در کل، و بخش مهمی از اعتبار دانشگاه ها و یا شرکت های بزرگ به نوع و تعداد پتنت های ثبت شده بستگی دارد. برای مثال استفاده از پتنت سابقه ای دویست ساله در آمریکا دارد و اقتصاد دانان، اقتصاد این کشور را اقتصادی مبتنی بر پتنت می دانند. این امر دو اثر مهم در ایالات متحده داشته که یکی ایجاد اشتغال و دیگری بالا بردن کیفیت زندگی مردم بوده است. بعد از جنگ جهانی دوم نیمی از تولید ناخالص ملی در این کشور از فناور های مبتنی بر پتنت تامین شده است. همچنین در آمریکا، بیش از چهل میلیون نفر از نیروی کار از صنایعی نشات گرفته اند که مالکیت فکری و پتنت در آنها نقش اصلی را دارد (سینگ 2015). سرعت رشد در تعداد درخواست های پتنت در جهان شگفت آور است بطوری که از سال 2002 تا 2016 بیش از دو برابر شده است. چنانچه در شکل 1 نشان داده شده است تعداد درخواست از حدود 5/1 میلیون در سال 2002 به بیش از 3 میلیون درخواست در سال 2016 رسیده است (وایپو 2017).
شکل 1: تعداد در خواست های ثبت پتنت در جهان از سال 2002 تا 2016 (وایپو 2017)
در جدول 1 تعداد درخواست های ثبت پتنت در برخی از کشور ها نشان داده شده است که در آن کشور چین بالاترین تعداد درخواست و پس از آن ایالات متحده آمریکا و ژاپن قرار دارند. نکته حائز اهمیت در جدول یک سرعت رشد شدید در تعداد درخواست های ثبت پتنت از کشور چین است بطوری که در فاصله زمانی یک سال (2016 نسبت به 2015) حدود 22 درصد رشد داشته است. در مجموع تعداد درخواست ها از این کشور حدود 44 درصد کل درخواست های ثبت پتنت در جهان را در سال 2016 تشکیل می دهد. این شاخص برای ایالات متحده آمریکا 19 درصد و برای ژاپن 10 درصد است. جالب توجه است که درخواست های این سه کشور حدود 75 درصد کل درخواست های جهان را تشکیل می دهد. در این میان، رشد منفی درخواست ها در سال 2016 از کشور ژاپن قابل توجه است اگرچه از حیث تعداد این کشور در این سال حدود 320 هزار پتنت ثبت کرده است.
جدول 1: تعداد درخواست های ثبت پتنت در جهان و سه کشور اول دنیا در سال های 2015 و 2016، درصد رشد سالانه، و درصد هر کشور از کل درخواست های ثبت پتنت در جهان ( وایپو 2017)
درصد از کل | رشد سالانه | 2016 | 2015 | پتنت |
100 | 3/8 | 3،127،900 | 2،887،300 | تعداد کل در خواست ها در جهان |
8/43 | 5/21 | 1،338،503 | 1،101،864 | چین |
4/19 | 7/2 | 605،571 | 589،410 | ایالات متحده آمریکا |
2/10 | 1/0- | 318،381 | 318،721 | ژاپن |
آمار تعداد درخواست های ثبت پتنت در برخی کشورها بر اساس آمار سازمان جهانی مالکیت فکری و اداره آمار اتحادیه اروپا در سال 2015 در جدول 2 آمده و نشان می دهد که تعداد اختراعات ثبت شده در کشور های پیشرفته صنعتی از سوی افراد غیر مقیم زیاد است (مانند آمریکا) و کشورهایی که در حال رشد هستند عمده پتنت های آنها از سوی افراد مقیم درخواست شده است (وایپو 2017).
جدول 2- تعداد درخواست های ثبت پتنت در برخی کشورها بر اساس آمار سازمان جهانی مالکیت فکری در سال 2015 (وایپو 2017)
درخواست از دفاتر ثبت پتنت | نام کشور | ||
تعداد کل | مقیم | غیر مقیم | |
35،481 | 4،198 | 31،283 | کانادا |
928،177 | 801،135 | 127،042 | چین |
1،545 | 1،419 | 126 | فنلاند |
65،965 | 48،154 | 17،811 | آلمان |
42،854 | 12،040 | 30،814 | هند |
13،802 | 13،683 | 119 | ایران |
2،031 | 1،742 | 271 | قزاقستان |
7،620 | 1،153 | 6،267 | مالزی |
1،097 | 355 | 742 | مراکش |
3،589 | 334 | 3،255 | فیلیپین |
787 | 652 | 135 | عربستان سعودی |
5،097 | 4،766 | 331 | ترکیه |
1،471 | 24 | 1،447 | امارات متحده عربی |
23،040 | 15،196 | 7،844 | بریتانیا |
578،802 | 285،096 | 293،706 | ایالات متحده آمریکا |
پتنت های زیست فناوری با رشد قابل ملاحظه ای در طول چند سال اخیر روبرو بوده است که نشان می دهد صنعت زیست فناوری همچنان در حال رشد است و پیش بینی ها نشان می دهد که این رشد رو به افزایش است. در جدول 3 رشد تعداد پتنت های زیست فناوری در چند سال اخیر آمده است.
جدول 3- تعداد پتنت های منتشر شده در حوزه زیست فناوری و میانگین رشد آنها از سال 1995 تا 2013 بر اساس آمار سازمان جهانی مالکیت فکری در سال 2015 (وایپو 2017)
میانگین رشد درصدی 1995-2013 | سهم درصدی از پتنت های 2013 | سال انتشار
| حوزه تکنولوژی
| ||||
2013 | 2010 | 2005 | 2000 | 1995 | |||
7 | 1/2 | 45،485 | 39،226 | 38،539 | 24،472 | 13،351 | زیست فناوری |
شاخص مهم دیگری که در خصوص پتنت مورد توجه قرار می گیرد، تعداد درخواست هایی است که تایید و در دفاتر مختلف ثبت شده اند. لازم به ذکر است پس از ارسال درخواست ثبت یک پتنت سه حالت می تواند رخ دهد. در حالت اول درخواست به دلایل مختلف مورد قبول واقع نمی شود. حالت دومی زمانی است که درخواست دهنده پس از ارسال به دلایل مختلف درخواست خود را پس می گیرد و حالت سوم زمانی است که درخواست مورد موافقت قرار می گیرد و اصطلاحا "ثبت" می شود. لذا طبیعی است که تعداد کل درخواست ها در یک سال از تعداد درخواست های ثبت شده بیشتر باشد. در شکل 2 تعداد درخواست های ثبت شده از سال 1996 تا 2016 نشان داده شده است. چنانچه در این شکل آمده، تعداد کل پتنت های ثبت شده در جهان از حدود 600 هزار عدد در سال 2006 به حدود یک میلیون و 400 هزار عدد در سال 2016 رسیده است که رشد 233 درصدی را در بازه ده ساله نشان می دهد. از طرف دیگر مقایسه شکل 1 و 2 نشان می دهد که تقریبا نیمی از درخواست ها موفق به ثبت نشده اند برای مثال در سال 2016، از 1/3 میلیون درخواست تنها 4/1 میلیون موفق به ثبت شده اند. این امر بستگی مستقیمی به نحوه ارزیابی درخواست ها در دفاتر ثبت پتنت در کشور های مختلف دارد. برای مثال درصد قبولی درخواست های ثبت پتنت در دفتر آمریکا 5/32 ، نروژ 55، ژاپن 75، و روسیه 79 درصد است (وایپو 2017)..
شکل 2: تعداد پتنت های ثبت در جهان از سال 1996 تا 2016 (وایپو 2017)
نکته بسیار مهم دیگر این است که چه تعدادی از پتنت های ثبت شده به مرحله انتقال به صنعت و تولید انبوه راه پیدا می کنند. مسلما این تعداد زیاد نیست ولی همین تعداد اندک تاثیرات زیادی بر اقتصاد کشور های استفاده کننده خواهد گذاشت (بیکر1 2017)
[1] Baker
روش پژوهش
در این پژوهش از روش پژوهش اسنادی استفاده شده است که روشی کیفی برای تحلیل محتوی هدفمند اسناد و منابع علمی به شمار می آید. استفاده نظام یافته و هدفمند از روش اسنادی، مستلزم آگاهی از زمینه معرفت شناختی و جنبه های تکنیکی آن است. منابع و اسناد مطالعاتی به مثابه ابزاری برای پی بردن به معانی، مقاصد و انگیزه های کنش های عاملان و اطلاع از پدیده ها تلقی می شود. روش پژوهش اسنادی هم بمنزله روشی تام و تکنیکی برای تقویت سایر روش های کیفی مورد توجه است (خان1 2014) روش اسنادی در واقع تحلیل آن دسته از اسنادی به شمار می رود که شامل اطلاعات در باره پدیده هایی است که قصد مطالعه آنها را داریم. لذا روش اسنادی مستلزم جست و جوی توصیفی و تفسیری است. در این روش پژوهشگر بدنبال واکاوی مقاصد ذهنی و ادراک انگیزه های پنهان یک متن نبوده و به این دلیل نمی توان توسعه تکنیکی روش اسنادی را به سنت هرمنوتیک متصل کرد. مطالعه منابع نیازمند وحدت پارادایمی است و اتصال فکری نویسنده به رهیافت نظری معین، باعث جهت دادن به مسیر مطالعه و انجام پژوهش شده است. در مرحله بررسی های اکتشافی، پژوهشگر انواع زوایا و چشم اندازها به موضع نظری خود را استخراج کرده و پس از مشورت های لازم و مطالعات اولیه، موضع نظری خود را اتخاذ کرده است. در این فاز پژوهش رویکرد تحلیل محتوای تطبیقی انتخاب شده است. جمع آوری منابع بر اساس اهداف، دسته بندی منابع حاصله با استفاده از روش طبقه بندی بر مبنای مشابهت و تفاوت و استنباط موضوعی بوده است.
حوزه های موضوعی پتنت
سازمان جهانی مالکیت فکری 2کلیه درخواست های ثبت اختراع را در پنج حوزه کلان تقسیم بندی می کند که بشرح زیر است: مهندسی الکترونیک3، تجهیزات4، شیمی5، مهندسی مکانیک6، و سایر حوزه ها7 . هر یک از این حوزه های کلان خود به بخش هایی بزرگ دیگری تقسیم می شود که در مجموع 36 بخش بزرگ را تشکیل می دهد که بترتیب مهندسی الکترونیک به 8 بخش، تجهیزات به 5 بخش، شیمی به 11 بخش، مهندسی مکانیک به 8 بخش و سایر حوزه ها به چهار بخش تقسیم می شوند. بخش های ذکر شده، خود بسیار بزرگ می باشند و زمینه های فعالیت متفاوتی را در درون خود جای می دهند (وایپو 2017)..
حوزه زیست فناوری در سازمان جهانی مالکیت فکری
یکی از حوزه های مهم فناوری در جهان، حوزه زیست فناوری است که از حیث اقتصاد و اشتغال نقش مهمی را در کشور های پیشرفته صنعتی بازی می کند و تعداد ثبت اختراعات این حوزه و رشد آن همواره رو به افزایش بوده است (سینگ 2015). این پتنت ها سهم اصلی را در ظهور شرکت های جدید، افزایش درآمد شرکت ها، افزایش اعتبار دانشگاه ها و در یک نگاه کلی، باعث اقتدار کشورها شده است. در این میان یکی از مهمترین تولید کنندگان و مصرف کنندگان پتنت ها، شرکت های زیست فناوری هستند. در دسته بندی سازمان جهانی مالکیت فکری زیست فناوری بطور مشخص در حوزه کلان شیمی قرار گرفته است و با عنوان زیست فناوری8 طرح شده است. چنانچه قبلا گفته شد حوزه کلان شیمی خود حوزه ای بسیار وسیع است و به یازده بخش مجزا تقسیم شده است. نگاهی به این یازده بخش نشان می دهد که در بعضی بخش ها اگرچه جدا از زیست فناوری مطرح شده اند، ولی ارتباط نزدیکی با زیست فناوری دارند. برای مثال در حوزه کلان شیمی، بخشی به نام بخش داروئی9 وجود دارد. اگرچه بسیاری از مواد شیمیایی با خاصیت دارویی در این بخش قرار می گیرند، ولی امروزه بخش عمده ای از داروهای نوین در واقع داروهای مبتنی بر زیست فناوری می باشند که بدلیل دارا بودن خواص دارویی، در بخش داروئی قرار می گیرند. به همین ترتیب می توان از بخش شیمی ماکرومولکول ها و پلیمرها10 نام برد که حداقل بخش مهمی از آن امروزه ماکرومولکول های زیستی را شامل می شود که در زیست فناوری استفاده وسیع دارند و با استفاده از روش های زیست فناوری تولید شده اند. از موارد دیگر می توان به شیمی غذا 11 ، ساختارهای کوچک و نانو12 ، و مهندسی شیمی13 اشاره داشت که بسیاری از موارد ثبت شده در آنها بطور مستقیم و یا غیر مستقیم در حوزه زیست فناوری قرار دارند ولی بدلیل محدودیت در تقسیم بندی و نیز انتخاب درخواست کننده در بخشی غیر از زیست فناوری قرار می گیرند.
از سوی دیگر در حوزه کلان دستگاه ها14، بخشی به نام آنالیز مواد بیولوژیکی 15 و نیز فناوری پزشکی 16 وجود دارد که هر دو ارتباط نزدیکی با زیست فناوری دارند.
با توجه به آنچه گفته شد اگرچه در تقسیم بندی سازمان جهانی مالکیت فکری بخش کاملا مشخصی به زیست فناوری داده شده است ولی مسلما تنها تعداد ثبت اختراعات در این بخش بیان کننده تمامی زیست فناوری نیست ولی با داشتن این مورد در ذهن، از این پس در این مقاله عمدتا تنها آمار بخش زیست فناوری از سازمان جهانی مالکیت فکری ذکر خواهد شد (وایپو 2017).
انواع مالکیت فکری در زیست فناوری
مالکیت فکری در زیست فناوری به انواع مختلفی تقسیم می شود که بصورت فهرست وار می توان به پتنت ها17، علائم تجاری18، طرح های ثبت شده 19، دانش فنی و یا اسرار تجاری20، حقوق اصلاح کنندگان گیاهی و یا واریته های گیاهی21، و نام دومین22 اشاره کرد. در این مقاله با توجه به عنوان، از میان موارد گفته شده در بالا تنها بر موضوع پتنت ها تاکید شده است. در یک دسته بندی استاندارد، پتنت در زیست فناوری به مواردی مانند پلی نوکلئوتیدهای اسیدی جدا شده، پروتئین ها و پلی پپتیدها، آنزیم ها، میکروارگانیسم ها، ویروس ها، وکتورها، آنتی بادی ها، پروب ها، واکسن ها، ترکیب ها، سیستم های بیانی، لاین های سلولی، گیاهان، بذور، موجودات دستکاری شده ژنتیکی، و همچنین روشها ی تهیه و یا استفاده از تمامی موارد گفته شده در بالا، اطلاق می شود. یک دسته مهم دیگر در پتنت های زیست فناوری تجهیزات پزشکی 23 است که از نظر ماهیت با موارد گفته شده در بالا تفاوت دارد ولی با توجه به ماهیت میان رشته ای آن، موجبات ارتباط زیادی بین بخش های علوم پایه، پزشکی، دارویی با مهندسی شده که منشاء مهمی در ارتباط دانشگاه و صنعت محسوب می شود (بوچر24 2009).
شرکت های زیست فناوری و استفاده از پتنت
از اهداف اصلی شرکت های زیست فناوری پیشتازی در بازار تجاری بواسطه داشتن فرآورده ها و یا فرآیندهای جدید با نفوذ بالا، و اطمینان از آزادی عمل و ممانعت از ورود رقباست. بطور کلی در بازار زیست فناوری دو گروه شرکت و یا موسسه وجود دارد. گروه اول شرکت ها یا موسساتی هستند که ابزار و یا فناوری ها را ابداع می کنند و گروه دوم شرکت هایی هستند که دست به تولید و تجاری سازی فرآورده هایی می زنند که این گروه از ابزار و فناوری های شرکت های گروه اول بهره می برند. یکی از موانع اصلی موفقیت شرکت ها و یا مؤسسات زیست فناوری به قابلیت آنها در انتقال حق مالکیت فکری با بهای مناسب می باشد. اعطای مجوز به نوآوری های زیست فناوری کاری پیچیده و نیاز به تخصص های میان رشته ای دارد و بخش های مختلف با تخصص های گوناگون را به منظور تعامل با دیگر بخش ها در سطوح پیچیده طلب می کند (گارسیا25 2013).
پتنت های زیست فناوری در اقتدار شرکت ها و در راستای توسعه، نقش اساسی ایفا می کنند ولی باید توجه داشت که مالکیت فکری26 که توسط پتنت اعطا می شود برای مدت زمان محدودی است ( این مدت در جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا بیست سال است) و شرکت و یا موسسه باید بتواند در این فرصت به احیای سرمایه گذاری انجام شده برای اختراع ثبت شده، روانه کردن فرآورده های جدید به بازار، و یا مجوز دادن و یا انتقال حقوق مالکیت فکری به شرکت های دیگر را فراهم سازد. بنابراین، استفاده از حقوق مالکیت فکری، به ویژه در خصوص پتنت ها، برای ایجاد فرصت های جدید در بازار و یا ایجاد انگیزه های جدید برای نوآوری، امری ضروری است. یکی از مشکلات که ویژه زیست فناوری است زمان بر بودن آزمایشات برای اخذ مجوز برای ورود به بازار است که در بسیاری از موارد در حدود ده سال است و بنابراین در مالک اختراع تنها ده سال می تواند از منافع آن استفاده کند. از سوی دیگر، محافظت ناکافی از مالکیت فکری و یا مدیریت ناکارآمد آن، از جمله موانع عمده بر سر راه تجاری سازی در حوزه زیست فناوری است. طبق نظر کاتیلا و مانگ27 (2003)، شرکت هایی که در یک پروژه درخواست پتنت می کنند، بایستی یکی از سه حالت زیر را داشته باشند: 1- خود دارای بخش تحقیق و توسعه پیشرفته و فعال باشند، 2- تجربه همکاری مشترک با یک شریک دارای تجربه را داشته باشند، و 3- تجربه همکاری قبلی با بخش های تحقیق و توسعه را داشته باشند. در کشورهای پیشرفته صنعتی تعداد زیادی شرکت فعال در حوزه زیست فناوری وجود دارد که بازارهای بزرگ جهان را در اختیار دارند. در جدول 4 تعداد شرکت ها در چند کشور آمده است. ایالات متحده آمریکا با حدود 8 هزار شرکت با فاصله زیادی از سایر کشور های دنیا قرار گرفته است. بترتیب اسپانیا و فرانسه در مقام های دوم و سوم قرار دارند ( او ای سی دی28 2017).
[1] Khan
[2] World intellectual property organization
[3] Electrical engineering
[4] Instruments
[5] Chemistry
[6] Mechanical engineering
[7] Other fields
[8] Biotechnology
[9] Pharmaceuticals
[10] Macromecular chemistry, polymers
[11] Food chemistry
[12] Micro-structural and nano-technology
[13] Chemical engineering
[14] Instruments
[15] Analysis of biological materials
[16] Medical technology
[17] Patents
[18] Trade marks
[19] Registered designs
[20] Trade secret/Know how
[21] Plant breeders or plant variety rights
[22] Domain names
[23] Medical devices
[24] Buther
[25] Garcia
[26] Intellectual Property
[27] Katila & Mang
[28] OECD
جدول4: تعداد شرکت های زیست فناوری در چند کشور جهان (او ای سی دی 2017)
تعداد شرکت زیست فناوری | نام کشور |
7،970 | ایالات متحده آمریکا |
3،025 | اسپانیا |
1،481 | فرانسه |
885 | کره جنوبی |
693 | آلمان |
527 | استرالیا |
523 | ژاپن |
448 | بریتانیا |
406 | مکزیک |
400 | ایران |
369 | نیوزیلند |
350 | بلژیک |
288 | سوئیس |
265 | ایتالیا |
262 | هلند |
237 | ایرلند |
تعریف و اهمیت اقتصادی و اجتماعی زیست فناوری
تعاریف زیادی از زیست فناوری وجود دارد اما با توجه به هدف این مقاله، تنها به چهار تعریف اکتفا شده است. در تعریف سازمان توسعه و همکاری های اقتصادی1"زیست فناوری کاربرد علم و فناوری در موجودات زنده، همچنین اجزا، محصولات و مدل های وابسته به آن به منظور تغییر مواد زنده یا غیر زنده برای تولید دانش، کالا و خدمات می باشد"( او ای سی دی 2017). مطابق تعریف اتحادیه اروپا2 زیست فناوری "ادغام علوم طبیعی و علوم مهندسی در دست یابی به استفاده از موجودات زنده، سلول ها، اجزای آنها و آنالوگ های مولکولی جهت تولید محصولات و خدمات میباشد" در بند 26، کنوانسیون ثبت اختراع اروپا3 اختراعات زیست فناورانه این گونه تعریف می شود: محصولاتی که شامل و یا محتوی مواد زیستی هستند و فرآیند هایی که به وسیله آنها مواد زیستی تولید، فرآوری یا استفاده می شود (ای پی سی4 2010). از سوی دیگر دفتر ارزیابی های فناوری در آمریکا، زیست فناوری را "هر فناوری که از موجودات زنده (و یا بخش هایی از آنها) برای ساخت و یا تغییر فراورده ها، بهبود گیاهان و جانوران، و یا توسعه میکروارگانیسم ها برای اهداف خاص استفاده کند" می داند (رائو5 2012). چنانچه ملاحظه می شود اگرچه تعاریف در کلام تا حدودی با یکدیگر متفاوتند ولی در معنا شباهت زیادی با هم دارند و نقطه تمرکز آنها استفاده از زیست و ماده حیاتی برای اهداف مورد نظر انسان است.
هر گاه استفاده از یک فناوری مطرح شود، بحث مالکیت فکری در قالب پتنت یکی از موارد اساسی است که می تواند حقوق محققان در دانشگاه ها و یا منافع شرکت ها را تضمین کند. در این میان اهمیت پتنت در حوزه زیست فناوری از اهمیت خاصی برخوردار است زیرا در این حوزه هم دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی وابسته به دولت، و هم شرکت های خصوصی فعالیت های علمی زیادی در کشور های مختلف دارند و برخی نتایج بدست آمده توسط آنها قابلیت ثبت بصورت پتنت را دارد. نکته مهم در این میان تحولاتی است که اخیرا در حوزه زیست فناوری بوجود آمده و زمینه های جدید و ارزشمند زیادی را برای سیاست گذاران، بخش های صنعتی و نیز عموم مردم فراهم آورده و خواهد آورد و این امر بویژه از جنبه ارتباط صنعت و دانشگاه از اهمیت خاصی برخوردار است. بدین منظور موارد کلان زیر برای هر کشور که قصد دارد ارتباط صنعت و دانشگاه را در حوزه زیست فناوری تسهیل کند، مطرح است:
- پرداختن به این نکته که چرا علوم زیستی برای آینده اقتصادی کشور بسیار مهم است.
- بررسی اهمیت سیاست پتنت و اثراتی که بر آینده کشور دارد.
- بررسی مسائل مطرح در حوزه پتنت های زیست فناوری که در تناقض با سیاست های کلی پتنت است.
- پیشنهاد اصول، اهداف و روش هایی در حوزه پتنت های زیست فناوری که برای آینده اقتصادی این حوزه مفید است.
- ارائه راهکارهای موثر در ارتباط صنعت و دانشگاه در حوزه زیست فناوری
با توجه به تحولات اخیر فناورانه و علمی که در حوزه زیست فناوری بویژه در پنج سال اخیر بوجود آمده، موضوعات جدید و تحول آفرینی در آینده ای نزدیک در جهان بوجود خواهد آمد که در زیر تنها به چند نوآوری که در آینده نزدیک، صنعت زیست فناوری به سوی آن حرکت خواهد کرد اشاره شده است (رادیت6 2014):
- ارتباط بیماری ها با ژنتیک
- ویژه سازی دارو و درمان برای فرد (پزشکی فردی)
- مهندسی باکتری ها برای حمله به عوامل بیماری زای انسانی
- ارتباط دادن بافت های انسانی با میکرو کامپیوتر ها برای تشخیص، تولید و درمان بیماری ها
- بوجود آوردن ایکس دی ان آ7 (دی ان آ ساخته شده توسط انسان) برای تولید شکل های جدید حیات (موجودات جدید)
- افزایش آگاهی در خصوص 1200 بیماری که بوسیله ژن درمانی قابل درمان هستند.
- افزایش آگاهی در خصوص 3500 صفت در جنین انسانی که باعث بیماری می شوند.
- استفاده از ویژگی های ژنتیکی والدین برای پیش بینی و طراحی فرزندان
- دست ورزی ژن ها برای پاسخگویی بهتر به داروها
- مهندسی موجودات برای تولید بهینه سوخت های زیستی و پاکسازی محیط زیست
- بوجود آوردن اندام های انسانی در آزمایشگاه
چنانچه ملاحظه می شود صنعت زیست فناوری در آینده نزدیک به سوی افق های جدیدی حرکت خواهد که تاثیر آنها بر زندگی روزمره و بویژه سلامت انسان و محیط زیست بسیار بزرگ خواهد بود. با توجه به نقش عظیم این فناوری در اقتصاد کشور ها و درآمد زایی کلانی که به همراه دارد، شرکت هایی که سال های متمادی در سایر حوزه های فناوری (مانند الکترونیک) فعال بودند، به سمت زیست فناوری تمایل پیدا کرده اند، که از آن جمله می توان به شرکت های جنرال الکتریک، زیمنس و ال جی و سامسونگ اشاره کرد که در سال های اخیر فعالیت های گسترده ای را در حوزه زیست فناوری آغاز کرده اند (رادیت8 2014):.
درخواست های پتنت منتشر شده
شرکت های بخش خصوصی و نیز دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی فعالیت های پژوهشی زیادی در حوزه زیست فناوری دارند، لذا در این بخش ها ثبت پتنت از اهمیت خاصی برخوردار است. در این بخش جدیدترین آمار مرتبط با ثبت اختراعات زیست فناوری که در سال 2017 میلادی منتشر شده ارائه می شود (وایپو 2017). ذکر مجدد این نکته ضروری است که در این بخش تنها به ذکر آمار بخش زیست فناوری سازمان جهانی مالکیت فکری پرداخته خواهد شد. قبل از ورود به این بحث برای آشنایی خوانندگان اصطلاح درخواست های پتنت منتشر شده9 که در این بخش مورد استفاده قرار گرفته، تعریف می شود. در سازمان جهانی مالکیت فکری پس از تاریخ درخواست ثبت پتنت10 ، حداقل پس از 18 ماه محتوی درخواست منتشر می شود. در برخی آمارهای ذکر شده در بخش های بعدی، آمار درخواست های پتنت منتشر شده آمده است.
کشور های فعال در درخواست های پتنت منتشر شده زیست فناوری
شاید یکی از سئوالات مطرح در خصوص زیست فناوری این است که درصد پتنت های زیست فناوری نسبت به کل پتنت های منتشر شده در کشورهای پیشرو در زیست فناوری چیست و کدام کشور سهم درصدی بیشتری دارد؟ در واقع در برخی کشور ها تعداد کل پتنت ها بسیار قابل توجه است است ولی ممکن است نسبت درصدی پتنت های زیست فناوری در آن زیاد نباشد. در جدول 5 تلاش شده تا به سئوال طرح شده پاسخ داده شود. چنانچه در جدول 5 نشان داده شده است در میان ده کشور اول دنیا از لحاظ نسبت درصدی پتنت های زیست فناوری به کل پتنت ها، سوئیس در مقام اول قرار دارد و 7/5 درصد کل پتنت ها در این کشور به زیست فناوری تعلق دارد. دومین کشور از نظر این شاخص بریتانیا با 9/3 درصد، کشور سوم هلند با 8/3 درصد، و آمریکا با 5/3 درصد در مقام چهارم قرار دارد. این کشور ها، کشورهایی هستند که بخش قابل توجهی از تولید ناخالص ملی آنها از زیست فناوری تامین می شود. این آمار از سوی دیگر بطور غیر مستقیم نشان دهنده حجم مجموع تحقیقات در بخش های دولتی و خصوصی است که در دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی دولتی و نیز بخش های تحقیق و توسعه شرکت های خصوصی به انجام می رسد. این بخش از تحقیقات، تحقیقاتی را شامل می شود که عمدتا تحقیقات هدفمند هستند که در حال و یا آینده کاربردهای تجاری دارند.
[1] Organization for Economic Cooperation and Development
[2] European Union
[3] European Patent Convention
[4] European patent convention
[5] Rao
[6] Radit
[7] XDNA
[8] Radit
[9] Published patent applications
[10] Application date
جدول 5: درصد پتنت های منتشر شده زیست فناوری در سال های 2013 تا 2015 در ده کشور برتر دنیا (وایپو 2017)
آمریکا | بریتانیا | سوئیس | روسیه | کره | هلند | ژاپن | آلمان | فرانسه | چین | کشور |
5/3 | 9/3 | 7/5 | 8/1 | 4/1 | 8/3 | 9/0 | 7/1 | 9/2 | 8/1 | درصد پتنت های منتشر شده زیست فناوری به کل پتنت ها |
از کشور های دیگر فعال می توان به فرانسه، آلمان و کره جنوبی اشاره کرد. از سوی دیگر اخیرا روسیه و چین نیز در حوزه زیست فناوری فعال شده اند. ژاپن برخلاف تصوری که در عامه وجود دارد و با توجه به اینکه این کشور سومین کشور جهان از نظر تعداد درخواست های پتنت می باشد، ولی تنها 9/0 درصد از پتنت های این کشور در حوزه زیست فناوری است (وایپو 2017).
روند تغییرات پتنت های منتشر شده زیست فناوری در جهان
آگاهی از شتاب رشد در پتنت های منتشر شده در هر یک از فناوری های نوین می تواند بیان کننده آینده صنعت و نیز تحقیقات در دانشگاه ها باشد. همانطور که قبلا ذکر شد زیست فناوری از حوزه هایی است که علاوه بر صنایع بخش خصوصی، دولت ها نیز سرمایه گذاری عظیمی در آن دارند. برای آگاهی از تعداد و شتاب رشد پتنت های منتشر شده زیست فناوری جدول 5 ارائه شده است. در جدول 4 علاوه بر حوزه اختصاصی زیست فناوری، برخی حوزه های فناوری که ارتباط نزدیکی با زیست فناوری دارند نیز برای مقایسه نشان داده شده است. زیست فناوری در یک بازه زمانی ده ساله داشته و از تعداد 36296 به 55499 پتنت منتشر شده رسیده است. این تعداد از پتنت های منتشر شده تنها 2/2 درصد از کل پتنت های ثبت شده در سال2015را شامل می شود. درصد رشد در این بازه ده ساله یعنی از سال 2005 تا 2015 برابر 8/3 درصد بوده است. همین آمار برای سایر حوزه های مرتبط با زیست فناوری در جدول 6 آمده که نشان می دهد فناوری پزشکی و علوم دارویی از نظر درصد از کل پتنت ها و نیز تعداد در رتبه های اول و دوم هستند. از حیث شاخص رشد ده ساله، حوزه ساختارهای میکرو و نانو با 8 درصد رشد در مقام نخست و فناوری های محیط زیستی با 5/7 درصد در مقام دوم قرار دارند و حوزه زیست فناوری در مقام سوم رشد قرار دارد (وایپو 2017).
جدول 6: پتنت های منتشر شده در جهان در حوزه زیست فناوری و حوزه های مرتبط در جهان و درصد رشد آنها (وایپو 2017)
متوسط رشد از سال 2005 تا 2015 | % از پتنت های 2015 | 2015 | 2010 | 2005 | حوزه فناوری |
8/3 | 2/2 | 55499 | 39068 | 36296 | زیست فناوری |
2 | 6/0 | 15200 | 11422 | 12524 | آنالیز مواد زیستی |
7/4 | 4/4 | 110109 | 77944 | 69527 | فناوری پزشکی |
4/3 | 1/4 | 102790 | 71276 | 63701 | داروئی |
5 | 8/1 | 45576 | 28531 | 27965 | شیمی ماکرومولکول ها و پلیمر |
5/7 | 7/1 | 42979 | 25776 | 20888 | فناوری های محیط زیستی |
8 | 2/0 | 4725 | 3366 | 2145 | ساختارهای میکرو و نانو |
داده های جدول 6 بیانگر این است که زیست فناوری یکی از مهمترین حوزه های فناوری های نوین است که نه تنها از رشد آن کاسته نشده است بلکه با رشدی معنی داری به حرکت فزاینده خود ادامه می دهد.
نفوذ زیست فناوری در شرکت هایی که فعالیت اصلی آنها در حوزه های دیگر فناوری است
هر ساله سازمان جهانی مالکیت فکری لیستی از شرکت های صنعتی در جهان را منتشر می کند که بر حسب تعداد کل درخواست های ثبت پتنت تنظیم شده است. چنانچه قبلا ذکر شد برخی شرکت ها که در حوزه هایی غیر از زیست فناوری فعالیت می کردند در سال های اخیر به این حوزه ورود کرده اند. در جدول 7 ده شرکت اول دنیا در تعداد درخواست ثبت پتنت آمده است (وایپو 2017). همانطور که از نام و شهرت این شرکت ها پیداست، این شرکت ها عمدتا در حوزه الکترونیک و ارتباطات و اطلاعات فعال هستند ولی تعدادی از آنها بویژه در سال های اخیر به زیست فناوری ورود کرده اند. جدول 7 نشان می دهد که شرکت سامسونگ کره جنوبی با 186 درخواست در رتبه اول، شرکت پاناسونیک ژاپن با 67 درخواست در رتبه دوم و شرکت سیکو- اپسون ژاپن با 51 درخواست در رتبه سوم قرار دارد و بترتیب شرکت های تویوتا، توشیبا و ال جی در رتبه های بعدی قرار دارند. چنانچه ملاحظه می شود نفوذ زیست فناوری در شرکت هایی که فعالیت اصلی آنها حوزه های دیگر فناوری است بالاست و پیش بینی می شود در سال های آینده افزایش یابد.
جدول 7: ده شرکت اول جهان در تعداد درخواست ثبت پتنت و سهم زیست فناوری از کل درخواست های این شرکت ها (وایپو 2017)
SEIKO EPSON | STATE GRID | LG | HUAWEI | MITSUBISHI | TOYOTA | TOSHIBA | PANASONIC | SAMSUNG | CANON | شرکت |
16968 | 17233 | 17614 | 18177 | 21628 | 22190 | 22627 | 22899 | 26609 | 30476 | کل درخواست ها از 2011 تا 2014 |
51 | 0 | 17 | 0 | 0 | 44 | 23 | 67 | 186 | 0 | تعداد درخواست های زیست فناوری |
3/0 | 0 | 1/0 | 0 | 0 | 2/0 | 1/0 | 3/0 | 7/0 | 0 | % درخواست های زیست فناوری |
دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی برتر در جهان در درخواست ثبت اختراع و برترین ها در حوزه زیست فناوری
یکی از فعالیت های دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی اعم از دولتی یا خصوصی درخواست ثبت پتنت است (بیکر 2017). این فعالیت در واقع یکی از مسیر های اصلی ارتباط دانشگاه ها با صنعت است که در بخش های بعدی مدل های رایج آن شرح داده شده است. با توجه به تعداد زیاد دانشگاه ها و کشور ها در این مطالعه شش کشور انتخاب شده اند که عبارتند از آمریکا، چین، آلمان، فرانسه، ژاپن، کره جنوبی. دانشگاه ها و یا مراکز تحقیقاتی که در این کشور ها بیشترین تعداد درخواست را داشته اند در جدول 8 آمده و درصد پتنت های زیست فناوری از کل درخواست ها آمده است (وایپو 2017).
جدول 8: تعداد کل درخواست پتنت از دانشگاه های چند کشور و درصد پتنت های زیست فناوری از کل درخواست ها (وایپو 2017)
آمریکا | کره | ژاپن | آلمان | فرانسه | چین | کشور | ||||||
MASSACHUSETTS INSTITUTE TECHNOLOGY | UNIVERSITY OF CALIFORNIA | KOREA ADVANCED INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY | KOREA ELECTRONICS TELECOMM | TOKYO UNIVERSITY | NAT INST OF ADV IND & TECHNOL | DEUTSCH ZENTR LUFT & RAUMFAHRT | FRAUNHOFER GES FORSCHUNG | CENTRE NATIONAL DE LA RECHERCHE SCIENTIFIQUE (CNRS) | COMMISSARIAT A L'ةNERGIE ATOMIQUE ET AUX ةNERGIES ALTERNATIVES | TSINGHUA UNIVERSITY | ZHEJIANG UNIVERSITY | دانشگاه |
327 | 666 | 766 | 1734 | 252 | 435 | 174 | 510 | 178 | 682 | 1831 | 2629 | کل درخواست های پتنت |
4/12 | 4/17 | 2/4 | 2/0 | 8/11 | 7/7 | 2/0 | 8/2 | 1/12 | 1/1 | 4/2 | 7/5 | % پتنت های زیست فناوری |
از کشور های گفته شده در بالا دو دانشگاه که دارای بیشترین درخواست های ثبت پتنت بوده اند انتخاب شده است. دو دانشگاه از کشور چین دارای بیشترین درخواست ثبت پتنت هستند که بترتیب دانشگاه ژه یانک1 و دانشگاه شین هوا2 هستند. در حوزه زیست فناوری بیشترین درصد پتنت های دانشگاهی بترتیب دانشگاه کالیفرنیا از آمریکا با 4/17 درصد، انستیتو تکنولوژی ماساچوست با 4/12 درصد، دانشگاه توکیو با 8/11 درصد هستند. دانشگاه های چین علی رغم داشتن تعداد زیاد درخواست، درصد درخواست های زیست فناوری کمی دارند.
صنعت زیست فناوری
صنعت زیست فناوری از چنان اهمیتی در بین کشور های پیشرو در این حوزه برخوردار است که اصطلاح "اقتصاد زیستی" مدتی است که مطرح شده و نظریه ها و کتاب های زیادی در این حوزه وجود دارد. از جمله منافع زیست فناوری می توان به اشتغال، رقابت پذیری، انقلاب و تحول عمیق در سیستم سلامت، کشاورزی مدرن، انرژی، سیستم قضایی، و در نهایت تحول در آینده بشریت اشاره کرد. با توجه به اهمیت این حوزه، شرکت های خصوصی زیادی بویژه در کشور های غربی بوجود آمده است. با توجه به اینکه آمریکا اولین کشوری بود که به اهمیت اقتصادی و اشتغال زایی زیست فناوری پی برد بسیار زودتر از سایر کشورها به تاسیس شرکت های زیست فناوری اقدام کرد و به نحوی بخش بزرگی از بازار در این حوزه را از آن خود کرد. تعداد شرکت های زیست فناوری در آمریکا بسیار زیاد، و با سایر کشور ها فاصله زیادی دارد و از نظر اندازه نیز تعدادی زیادی از شرکت های آمریکایی از جمله شرکت های بسیار بزرگ دسته بندی می شوند که دارای درآمدهای عظیم می باشند.
به گزارش مجله ساینس3 ، در آمریکای شمالی تنها 1280 شرکت بسیار فعال در حوزه زیست فناوری، حجم بازاری بیش از 200 میلیارد دلار در سال دارند. همچنین بر اساس گزارش شرکت مشاوره ای ارنست و یانگ4 فروش سالانه این شرکت ها بیش از 4/13 میلیارد دلار و در آمد آنها بالغ بر 6/18 میلیارد دلار بوده است. باید به این نکته مهم اشاره داشت که این شرکت ها برای موفقیت بیشتر در مجموع 9/9 میلیارد دلار در تحقیق و توسعه سرمایه گذاری نموده اند و بخش عمده ای از نتایج کاربردی بدست آمده از این تحقیقات در ادارات ثبت پتنت، به ثبت رسیده است (ارنست و یانگ 2013) .
از جنبه اشتغال زایی، بر اساس گزارش سازمان صنعت زیست فناوری5 صنعت زیست فناوری بطور مستقیم زمینه اشتغال 2/1 میلیون نفر را در شغل های با کیفیت بالا6 ، و زمینه اشتغال 6/6 میلیون نفر را بطور غیر مستقیم در آمریکا فراهم آورده است. اشتغال در سطح متوسط در حوزه زیست فناوری، درآمد سالانه ای بیش از 78 هزار دلار دارد که بالاتر از متوسط درآمد در سایر شغل های در سطح متوسط در آمریکاست. حتی در بخش خصوصی، این درآمد 79 درصد از متوسط درآمد بیشتر است و پیش بینی می شود تا سال 2018 با رشد بیشتری همراه باشد (ای اف بی7 2017).
از جنبه رقابت پذیری، بسیاری از کشور ها در زمینه زیست فناوری برنامه ها و زیرساخت های مناسبی دارند و یا در جهت بوجود آوردن آن تلاش می کنند. برای مثال چین در بین سال های 2013 تا 2015 رشد سالیانه ای در حدود 20 درصد داشته است. در قاره آمریکای شمالی علاوه بر آمریکا، کانادا نیز به زیست فناوری اهمیت خاص داده است و 4/6 درصد از تولید ناخالص این کشور مبتنی بر زیست فناوری است که علاوه بر این، زمینه اشتغال بیش از یک میلیون نفر را نیز فراهم آورده است. در آسیا و اقیانوسيه، کشور های ژاپن، سنگاپور، تایوان، چین، مالزی و استرالیا از کشور های مطرح در زیست فناوری هستند و در اروپا نیز کشور های زیادی در حوزه زیست فناوری فعالند و شاید از مهمترین نواحی فعال در اروپا بتوان مونیخ در آلمان، کمبریج در انگلیس، بازل در سوئیس، و اسلو در نروژ را نام برد. در اروپا کشور های دیگری مانند فرانسه، دانمارک، سوئد، هلند و بلژیک در دانشگاه ها و نیز شرکت های خصوصی فعالیت های زیادی در حوزه زیست فناوری دارند. نکته بسیار مهم در خصوص آمریکا برخورداری از دانشگاه های تراز اول در حوزه علوم زیستی و همچنین شرکت های بزرگ در حوزه زیست فناوری است. نکته اساسی و ویژه در خصوص کشور آمریکا، پیاده سازی و تبعیت از مدل مارپیچ سه گانه8 است که در آن دانشگاه، صنعت و دولت با هماهنگی کامل با یکدیگر عمل می کنند و دولت حمایت های بزرگی از جنبه سیاست های اقتصادی و نیز حمایت های مالی از دانشگاه ها و شرکت های فعال بویژه در تحقیق و توسعه دارد که از این حیث، هیچیک از رقبا با این کشور قابل مقایسه نیستند. این امر در تعداد ثبت پتنت از ایالات متحده آمریکا در حوزه زیست فناوری نمود دارد ( او ای سی دی 2017).
انواع پتنت
اصولا پتنت به سه نوع اصلی تقسیم می شود. در نوع اول که به آن پتنت های یوتیلیتی9 نامیده می شود فرآیندها، دستگاه ها، ساخت، ترکیب مواد، و یا هر چیز دیگری که جدید بوده و پیشرفت های قابل توجهی را بدنبال داشته باشد، گفته می شود. نوع دوم پتنت های طراحی است که درآن طراحی جدید، گل آرایی جدید و یا هرگونه طراحی برای ساخت را شامل می شود. نوع سوم ثبت علائم تجاری است و نوع چهارم پتنت های گیاهی است که به تولید واریته های جدید گیاهان اختصاص دارد.
در کل برای ثبت پتنت در هریک از موارد بالا، سه شاخص جدید بودن، قابل استفاده و مفید بودن، و جالب بودن مد نظر است.
اهمیت پتنت
پتنت سابقه ای دویست ساله در آمریکا دارد و اقتصاد دانان، اقتصاد این کشور را مبتنی بر پتنت می دانند. این امر دو اثر مهم در ایالات متحده داشته که یکی ایجاد شغل و دیگری بالا بردن کیفیت زندگی بوده است. بعد از جنگ جهانی دوم نیمی از تولید ناخالص ملی در این کشور از فناور های مبتنی بر پتنت تامین شده است. همچنین در آمریکا اشتغال بیش از چهل میلیون نفر از نیروی کار از صنایعی نشات گرفته اند که مالکیت فکری و پتنت در آنها نقش اصلی را دارد. از حیث اقتصادی زیست فناوری 7/7 تریلیون دلار برون داد ناخالص داشته که تقریبا معادل 33 درصد کل درآمد ناخالص ملی آمریکا محسوب می شود. در کل، کشور های پیشرفته صنعتی موتور محرک نوآوری را پتنت می دانند و سیاست گذاران بدقت تحولات این حوزه را رصد و در صورت لزوم در قوانین بازنگری می کنند (رادیت 2014).
در حوزه زیست فناوری موضوع پتنت دارای پیچیدگی های زیادی است. برای مثال برای ورود یک داروی جدید به بازار به زمانی در حدود ده سال و سرمایه گذاری معادل 8/1 میلیارد دلار نیاز دارد. این زمان برای درمان های مبتنی بر ژنتیک حتی طولانی تر از ده سال است. نکته حائز اهمیت این است که تنها یک درصد از نوآوری هایی که به مرحله پیش کلینیک10 می رسند موفق به ورود در بازار می شوند و جالب تر اینکه تنها 20 درصد از داروهایی که به مرحله آزمایش کلینیکی می رسند تاییدیه سازمان هایی مانند سازمان غذا و دارو11 را دریافت می کنند. بنابراین علاوه بر اینکه مسیر تا رسیدن به ثبت پتنت در زیست فناوری و ورود به بازار بسیار طولانی و هزینه بر است، امکان مردود شدن در مراحل مختلف نیز بسیار محتمل است (توماس12 2012).
لذا در بسیاری از موارد سرمایه اختصاص داده شده در حوزه های زیست فناوری به آسانی به شرکت ها باز نمی گردد. نکته مهم این است که زمان اختصاص داده شده برای بهره برداری از پتنت بیست سال است و در صورتی که شرکتی بتواند محصول خود را به بازار وارد کند زمان کافی برای بازگشت سرمایه هزینه شده را دارد.
ثبت اختراع در حوزه زیست فناوری
ثبت اختراع اشکال حیاتی و فرآیندهای زیستی تحت پوشش بند 27 موافقت نامه تریپس13 جنبه های مرتبط با تجارت حق مالکیت فکری" قرار دارند. تریپس توافقی بین المللی است که توسط سازمان تجارت جهانی ارائه شده است که استانداردها را برای موارد مختلفی از قوانین و مقررات مالکیت فکری مشخص و در کشورهای عضو سازمان تجارت جهانی14 اعمال می کند. بر طبق موافقت نامه تریپس ، برای تمام نوآوری ها، بدون در نظر گرفتن مکان اختراع، زمینه فناوری، و اینکه آیا تولیدات وارداتی هستند یا در داخل تولید شده اند، خواه محصولات، خواه خدمات، و در تمام زمینه های فناوری، حق ثبت اختراع وجود دارد، به شرط آنکه اولا جدید باشند، ثانیا دربرگیرنده مرحله مبتکرانه باشد و ثالثا قابلیت کاربرد صنعتی را دارا باشند.
با توجه به ماهیت زیست فناوری و مسایل اخلاقی مستتر در آن، مسائل مربوط به قابلیت ثبت اختراع در زیست فناوری گاه بسیار بحث برانگیز است و دفاتر ثبت اختراع مانند آمریکا و اتحادیه اروپا مشکلات و سئوالات مهمی روبرو می شوند. برای مثال دیوان عدالت اتحادیه اروپا اخیرا نظر خود را درباره محدودیت قابلیت ثبت اختراع برای سلولهای بنیادی جنینی انسان اعلام کرد (ای پی سی 2010).
با توجه به آمار اخیر دفتر ثبت اختراع اتحادیه اروپا، ثبت اختراعات حوزه زیست فناوری نزدیک به پنج درصد از کل درخواست های ثبت اختراع ارائه شده به این دفتر در سال 2010 را تشکیل داده است. از حیث شاخص نسبت اختراع به میلیون نفر، دانمارک رتبه اول و پس ازآن سوئیس قرار دارد و از کشورهای عضو عضو اتحادیه اروپا که در رتبه های بعدی قرار دارند می توان به هلند و سوئد اشاره کرد (پورپئن کمیشن15 2012).
زیست فناوری و اقتصاد
امروزه زیست فناوری در تولید اولیه، حوزه سلامت وبهداشت، و صنعت موارد استفاده زیادی دارد. در تولید اولیه، می توان به اصلاح گیاهان و جانوران و نیز حوزه تشخیص اشاره کرد. در حوزه انسانی می توان به مواردی مانند درمان، تشخیص، ژنتیک، دارویی، غذاهای فراسودمند، پروبیوتیک ها و تجهیزات پزشکی اشاره داشت. در حوزه زیست فناوری صنعتی مواد شیمیایی حاصل از فرایند های زیستی، پلاستیک های زیستی، آنزیم و سوخت های زیستی، و در حوزه محیط زیست مواردی مانند گیاه پالایی و یا استفاده از زیست حسگرها در زندگی روزمره کاربرد های زیادی دارد.
در حال حاضر مفاهیمی همچون اصلاح ژنتیکی، تعیین توالی دی ان آ16 ، بیوانفورماتیک و مهندسی مسیر های متابولیکی و زیست فناوری سنتزی مطرح و کاربردهای فراوان و تحول آفرینی در زندگی ما در آینده نزدیک بوجود خواهند آورد.
بر اساس اطلاعات در دسترس، بازار جهانی زیست فناوری در سال 2010 در حدود 881 ,249 میلیون دلار درآمد داشته است. این رقم، نرخ رشد مرکب سالانه17 8/10% را بین سال های 2006 تا 2010 نشان می دهد. فروش محصولات زیست فناوری پزشکی و سلامت با مجموع درآمد 682 ,167 میلیون دلار در سال 2010 که معادل 1/67 % کل ارزش بازار زیست فناوری است، بیشترین سود را برای بازار جهانی زیست فناوری در سال 2010 داشته است. تا پایان سال 2015، ارزش بازار زیست فناوری به رقمی معادل 444/363 میلیون دلار رسیده است (وایپو 2017).
[1] Zhejiang
[2] Tsinghua
[3] Science
[4] Ernest & Yang
[5] Biotechnology Industry Organization
[6] High-quality Jobs
[7] European Federation of Biotechnology
[8] Triple Helix
[9] Utility
[10] Pre-clinical
[11] Food and Drug Administration
[12] Thomas
[13] TRIPs
[14] WTO
[15] European Commission
[16] DNA
[17] Compound Annual Growth Rate (CAGR)
تعداد ثبت اختراع های زیست فناوری و درخواست های ثبت اختراع
سیستم بین المللی طبقه بندی ثبت اختراع در توافق نامه استراسبورگ در سال 1971 ، که مورد توافق کشور های عضو قرار گرفته، برای طبقه بندی ثبت اختراعات و مدل های استفاده از آنها از حیث زمینه های مختلف فناوری مرتبط با آنها، سیستمی هرمی از نمادهای مستقل از زبان ارائه شده است. ولی با این وجود تعیین کاربرد اختراعات در حوزه زیست فناوری کاری بسیار دشوار است چرا که این حوزه با حیطه های بیشماری از جنبه های حیات موجودات زنده و محیط زیست ارتباط دارد. اگرچه سازمان های ثبت اختراع مانند سازمان ثبت اختراع اروپا تعریف واضحی از اختراع زیست فناورانه ارائه می دهند، ولی با این وجود دفاتر ثبت اختراع قادر به شناسایی کاربردها و یا محصولاتی که در اختراعات زیست فناوری نقش دارند، با مشکل مواجه اند. اگرچه برخی اختراعات در حوزه کاربردهای پزشکی به عنوان اختراعات زیست فناورانه در نظر گرفته نمی شوند ولی به علت تأثیر آنها در علوم زیستی و نیز به سبب اینکه آنها در قالب تعریف زیست فناوری (برای مثال تعریف ارائه شده توسط سازمان توسعه همکاری های اقتصادی1 جای می گیرند, آنها را به طور جداگانه دسته بندی شده اند (او ئی سی دی 2017).
2-2- شرکت های زیست فناوری در دنیا:
سازمان توسعه همکاری های اقتصادی و تعریف برای شرکت های زیست فناوری ارائه می کند. این سازمان اصطلاح "شرکت زیست فناوری"را به شرکتی اطلاق می کند که از زیست فناوری برای تولید کالا یا خدمات استفاده کند و/یا تحقیق و توسعه زیست فناوری را هدایت کند، و اصطلاح "شرکت اختصاصی زیست فناوری " را به شرکت زیست فناوری اطلاق می کند که فعالیت عمده آن در برگیرنده کاربرد تکنیک های زیست فناوری برای تولید کالا یا خدمات و/یا هدایت تحقیق و توسعه زیست فناوری باشد. کشور های پیشرو در زمینه شرکت های زیست فناوری در جدول 3 آمده است.
نکات کلیدی در بهره برداری از ثبت اختراع ها
اصولا سه مرحله برای اعتبار بخشی دارایی های فکری در نظر گرفته می شود. مرحله نخست، یافتن موضوع مورد نظر در زمینه ای فنی (مسئله تجارت دارایی فکری)؛ دوم، حصول اطمینان از اینکه حل این مسئله تأثیر اقتصادی مثبتی به جا خواهد گذاشت که نشان دهنده ارزش آن در بازار بوده و رقبا را کنار می زند؛ و سوم، تکرار مراحل اول و دوم است.
در خصوص ثبت اختراعات لازم است تا جهانی فکر شود یعنی به سهیم بودن در یک بازار جهانی اهمیت داده شود و در عین حال شناخت صحیحی از وضعیت داخلی و سپس وضعیت در منطقه داشته باشیم. شرکت ها برای رسیدن به چند مزیت زیر به ایجاد و توسعه مالکیت فکری می پردازند:
1- دسترسی به فناوری، برای مثال اول بودن برای حمایت از یک فناوری یا از طریق صدور مجوز متقابل
2- برای ایجاد سرمایه گذاری های مشترک
3- برای ایجاد ارتباط پایدار بین تولید کنندگان و مشتریان
4- برای ایجاد درآمد به صورت مستقیم و غیر مستقیم
5- برای کمک به تولید کنندگان و حفاظت کنندگان از برندها .
بین نوآوری و قوانین مستحکم مالکیت فکری، رابطه ای مثبت وجود دارد. در کشورهایی که در آنها سیستم مالکیت فکری به خوبی شکل گرفته، قوام یافته و سابقه ای طولانی دارد، نوآوری پویا تر است. در این راستا، چند مثال از سیستم های مالکیت فکری قوام یافته ذکر می شود. برای مثال ویژگی های جهانی دادگاه های انگلیس تضمین می کند که بریتانیا هم چنان یکی از برترین حوزه های قضایی را در خصوص مسائل حقوقی مربوط به ثبت اختراع را دارا باشد. در کانادا، تعداد زیادی از پتنت های مرتبط با پزشکی وجود دارد که باعث پدید آمدن سیاست های نوآورانه شده است. بازار ایتالیا تعداد زیادی شرکت حقوقی در خصوص حوزه های دارویی دارد و از این حیث مرکزی مهم در اروپا به شمار می آید. کالیفرنیا یکی از بزرگترین و مهمترین بازارهای دعوی قضایی ثبت اختراع در حیطه علوم زیستی است. این امر به علت تعداد زیاد شرکت های زیست دارو و نیز تجهیزات پزشکی و دارویی در این منطقه است. شرکت های ثبت مالکیت فکری در نیویورک در زمینه مسائل حقوقی ثبت اختراع در حیطه علوم زیستی به ویژه حیطه علوم دارویی دارای تخصصی قوی هستند (آروندل 2007).
سرمایه فکری متشکل از (1) سرمایه انسانی، (2) سرمایه ساختاری (سرمایه فکری، شامل ثبت اختراعات) و (3) سرمایه ارتباطی می باشد. مدیریت سرمایه فکری برای تضمین بقای شرکت ها در میان مدت و بلند مدت، ضروری است.
جرج پیک، بنیان گذار پارک زیراکس درباره مدیریت نگرشی می گوید: "بهترین راه برای پیش بینی آینده، خلق آن است" .
بطور کلی مدل ارجح برای مدیریت مالکیت فکری، سناریوی زیر است:
1- یافتن فرصت ها در بازار زیست فناوری و خلق ایده با استفاده از بررسی روش های مختلف
2- سرمایه گذاری بر روی اختراع، توسعه و حمایت از آن
3- راه اندازی و مدیریت مجموعه منتخب دارایی های نامشهود
4- مذاکره در مورد ارزش کل مالکیت فکری
مطابق با اصل عدم در اختیار عموم قرار دادن اطلاعات مربوط به اختراع مورد نظر قبل از تاریخ پرکردن درخواست ثبت اختراع، نیازهای مرحله اختراع و تازگی ایده باید تعیین کننده دامنه های حفاظتی از آن باشد که در ادعای مورد درخواست مد نظر قرار گرفته است. به منظور حل و فصل اعتراضات، می توان مرحله مبتکرانه را به بعد از تاریخ پر کردن فرم درخواست ثبت اختراع موکول کرد. به طور خاص صاحب اختراع می تواند برای اثبات اینکه اختراع مورد ادعا اثرات فنی نشان داده شده در ایده بیان شده را بهبود داده و داده های مقایسه ای ارائه کند.
داده های مقایسه ای باید در دو زمان ارائه شوند:
· در دوازده ماه اولویت در دوره زمانی درخواست ثبت اختراع
· در طی فرآیند بررسی(معمولا در درخواست بازرس اداره ثبت اختراعات مربوطه)
برای مثال، داده های مقایسه ای2 می تواند به صورت زیر نشان داده شود:
· اثر هم افزایی ترکیبی از عناصر )به عنوان مثال ژن ها، پروتئین ها، ترکیبات شیمیایی، میکروارگانیسم ها(، که فراتر از صرفا ترکیبی از چند ویژگی نمود پیدا می کند.
· اثر منفی عناصر جایگزینی که در ادعا ذکر نشده است
در این رابطه متقاضی باید مجاز باشد که تمام تغییرات آشکاری را که با موضوع/عنوان مورد دعوی معادل است و یا استفاده هایی از آن که او توصیف کرده است را پوشش دهد.
پس منطقی و معقول است که پیش بینی کردن همه عناوین پوشش داده شده که توسط دعوی مالکیت دارد یا استفاده از آنها در توضیحات بطور شفاف ذکر شود (آروندل 2007).
سایر عوامل تعیین کننده در استفاده از یک اختراع
برای استفاده از یک ثبت اختراع یا درخواست ثبت اختراع، عوامل تعیین کننده دیگری هم وجود دارند که بایستی در نظر گرفته شوند.
نیاز بازار
همان طور که قبلا بیان شد، ارتباط مستقیم و مثبتی بین حقوق مالکیت فکری و نوآوری وجود دارد و هردو در فرایند بازخورد سهیم هستند.
هر نیاز بالقوه ای که در بازار وجود دارد نشان از وجود یک فرصت برای شرکت است و چالش پیش رو، یافتن راه حلی برای آن است. این فرصت اجازه هر عملی را بدون دخالت رقبا به شرکت می دهد. برای کسب موفقیت در این کار، ابزارهای هوشمند رقابتی وجود دارد که درباره وجود و اندازه شکاف هایی که باید پرشوند و یا فناوری های خاص با تعداد رقبای محدود را به شرکت اطلاع رسانی می کنند.
آزادی عمل
حقوق ثبت اختراع به مالک اجازه می دهد تا اشخاص ثالث را از تصاحب ایده پوشش داده و بوسیله ادعای حق ثبت اختراع اعطا شده، رقبا را از ورود به بازار منع کند. با این حال این حقوق، حق خاصی به مالک نمی دهند که خود بتواند از حق ثبت اختراع بهره برداری کند (به صورت ارائه، استفاده، معرفی یا ساخت آن). این امر "حقوق منفی" اعطا شده به وسیله حق ثبت اختراع نامیده می شود. قبل از آنکه مالک بتواند از حق ثبت اختراع بهره برداری کند، باید چند نکته را در نظر بگیرد، اول هرگونه حقوق ثبت اختراع اشخاص ثالث و دوم هر قانون دیگر مربوط به فعالیت هایی که او پیشنهاد می کند، برای مثال:
· قوانین مربوط به کنترل آزمایشات ژنتیکی و ارائه موجودات دستکاری شده ژنتیکی به محیط زیست.
· مجوز رسمی مربوط به داروها و فرآورده های بهداشتی
· مجوز رسمی مربوط به فرآورده های بهداشتی گیاهی
بنا براین تحلیل آزادی عمل برای تعیین دامنه تجاری سازی فرآورده و یا فرآیند، و یا بهره برداری از هر حق ثبت اختراعی ضروری است. به علت اختلاف حقوق مالکیت فکری و محدودیت های مختلف در حوزه های قضایی مختلف، تحلیل آزادی عمل بهتر است در مناطق و کشورهای خاص تمرکز داشته باشد (گارسیا 2013).
اهمیت صنعت زیست فناوری در آمریکا
با توجه به آنچه قبلا گفته شد صنعت زیست فناوری از جمله صنایع نوین بسیار با اهمیت در کشور های پیشرفته صنعتی است و در میان این کشور ها ایالات متحده آمریکا در رتبه نخست قرار دارد. از سالها پیش در این کشور سازمانی برای دسته بندی صنایع مختلف سازمانی به نام سیستم دسته بندی صنایع در آمریکای شمالی3 وجود آمده تا بتواند با ارائه آمار، سیاست گذاران را نسبت به نقش هر بخش آگاه، و تغییرات هر یک از بخش ها را رصد نماید (نایس4 2018). اهمیت صنعت زیست فناوری در صنعت این کشور به حدی است که رصد تحقیق و توسعه در شرکت های خصوصی، مورد رصد سالانه قرار می گیرد و کد های ارائه شده به اداره مالیات کمک می کند تا در بازگشت دادن مالیات پرداختی به شرکت هایی که در تحقیق و توسعه فعال هستند، بدقت عمل کند. در دسته بندی سیستم دسته بندی صنایع در آمریکای شمالی در کل به بیست حوزه کلان تقسیم می شوند که یکی از آنها خدمات حرفه ای علمی و تکنیکی5 است. این گروه خود به 9 زیر گروه تقسیم می شود که یک زیر گروه آن خدمات تحقیق و توسعه علمی6 می باشد. این زیر گروه به دو بخش تقسیم می شود که یکی تحقیق و توسعه در علوم فیزیک، مهندسی، و علوم زیستی7 است که چنانچه از نام آن پیداست کلیه نوآوری های صنایع فیزیک، مهندسی و علوم زیستی را شامل می شود. این بخش خود به دو دسته تقسیم می شود. در دسته اول تحقیق و توسعه در زیست فناوری قرار می گیرد و در دسته دوم کلیه تحقیق و توسعه در صنایع فیزیک، مهندسی، و علوم زیستی بجز زیست فناوری قرار می گیرد. چنانچه ملاحظه می شود زیست فناوری در صنایع آمریکا و تحقیق و توسعه در این حوزه از چنان اهمیتی برخوردار است که قانون گذار دسته مجزایی به آن اختصاص داده است. در سال 2017 در آمریکا در 765 شرکت خصوصی زیست فناوری تعداد 42741 نفر تنها در بخش تحقیق و توسعه این شرکت ها به کار اشتغال دارند. در میان شرکت های بزرگ این حوزه می توان به شرکت های پارا هلث8، جین ان تک9، بایو دورو10، و جین زایم11 اشاره کرد. با توجه به اهمیت تحقیق و توسعه در حوزه زیست فناوری، دولت تسهیلاتی را برای گسترش آن در نظر گرفته که از جمله می توان به معافیت های مالیاتی اشاره کرد، دسته بندی اشاره شده در بالا در نظام مالیاتی این کشور مورد استفاده قرار می گیرد و از سوی دیگر دولت و سیاست گذاران قادرند تا هر ساله به رصد تحقیق و توسعه در این بخش مهم بپردازند (نایس12 2018). در این میان در حدود 500 دانشگاه در ایالت های مختلف این کشور فعالانه به امر تحقیق می پردازند ولی توسعه فناوری های بوجود آمده معمولا در دانشگاه صورت نمی گیرد. یکی از مهمترین دلایل این امر هزینه و امکانات زیادی است که توسعه یک فناوری طلب می کند و معمولا دانشگاه ها ترجیح می دهند به جای هزینه کرد در این موارد، سرمایه های خود را در امر پژوهش که زایش فناوری را بدنبال دارد، صرف کنند. از سوی دیگر بسیاری از دانشگاه ها رسالت خود را در آموزش و پژوهش خلاصه می کنند و ورود دانشگاه به بحث های توسعه فناوری را به نوعی دور شدن از رسالت اصلی می دانند. توسعه فناوری بخش های بسیار متنوعی دارد و نیاز است تا تخصص های مختلفی تنها برای این هدف گرد هم آیند که یکی از این بخش ها توسعه تکنیکی است. در توسعه تکنیکی بایستی زیر ساخت های اغلب پرهزینه و گران قیمتی ایجاد شود تا بتوان از آن سالها استفاده کرد. گاه یکی از این زیرساخت ها برای چندین پروژه توسعه تکنولوژی استفاده می شود. لذا ورود دانشگاه به این حوزه، ورود مستقیم به حوزه صنعت است و لذا دانشگاه ها در طول زمان دریافته اند که حوزه ای که رقابت پذیری در آن برا ی دانشگاه مطلوب است، حوزه پژوهش و نه ورود به فرایند فناوری و تجاری سازی است. دانشگاه ها گاه توسعه فناوری را تا حد تولید نمونه اولیه پیش می برند تا صنعت اطمینان یابد که فناوری تولید شده قابلیت اجرایی دارد.
رهیافت هایی برای ارتباط دانشگاه و صنعت در حوزه زیست فناوری در ایران
برای حصول ارتباط قوی دانشگاه با صنعت، ابتدا لازم است تا دانشگاه ساختار های لازم برای این هدف را تمهید کرده باشد. مهمترین ساختاری که دانشگاه در این زمینه ایجاد می کند ساختار فکری و فرهنگی است. بدین معنی که تمامی افراد حاضر در دانشگاه اعم از اعضای هیئت علمی، کارکنان و دانشجویان بایستی آگاه و معتقد باشند که بخشی از فعالیت های آنها در کوتاه و یا دراز مدت بایستی بتواند در جامعه ظهور یابد و آحاد مردم بتوانند از آن استفاده کنند. اگرچه در بسیاری از کشور ها دانشگاه ها برای شروع فعالیت یک عضو هیئت علمی جوان گرنت هایی از جمله گرنت شروع13 را در اختیار آنان قرار می دهند، ولی این گرنت ها معمولا برای مدتی محدود و تا زمانی است که این عضو جوان بتواند ایده های خود را به معرض اجرا گذارد. ولی پس از این زمان (که در بسیاری از کشور ها سه سال است)، این عضو هیئت علمی جوان باید بتواند با درک مناسبی که از دانشگاه و صنعت بدست آورده زمینه های همکاری با صنعت را فراهم سازد. برای این کار، داشتن درک و دریافت صحیحی از آینده نیز ضروری است.
ساختار دوم اگر چه ساختاری فیزیکی است ولی خاستگاه آن ساختار اول یعنی ساختار فکری است. برای سهولت برقراری ارتباط دانشگاه با صنایع، در دانشگاه هایی که ارتباط قوی با صنعت دارند، مکان فیزیکی برای این امر اختصاص داده شده و افرادی با تخصص های گوناگون در آن بکار گمارده شده اند. در واقع این ساختار، که از انعطاف پذیری خاصی نیز برخوردار است دستی در صنعت و دستی در دانشگاه دارد. در بسیاری موارد این ساختار دفتر انتقال فناوری14 نامیده می شود. چنانچه از نام این دفاتر پیداست، وظیفه اصلی آنها انتقال فناوری های تولید شده در دانشگاه به صنعت است. ولی ابتدا بایستی فناوری، که حاصل پژوهش های انجام یافته در دانشگاه است، فرم و شکل فناوری به خود گرفته باشد. به عبارت دیگر بتواند برای عرضه به صنعت آماده شده باشد که قاعده مرسوم ثبت پتنت و ارائه آن از سوی دانشگاه به صنعت است. برای انجام درست و سریع این امر، لازم است تا اعضای هیئت علمی و بویژه دانشجویان تحصیلات تکمیلی با مفهوم پتنت، مراحل آن، باید ها و نباید ها، و فوائد آن کاملا آشنایی داشته باشند و آموزش های لازم را دریافت کرده باشند. بخشی از این درک را دفتر انتقال فناوری از طریق آموزش غیر رسمی، بازدید، سمینار، کارگاه و ..... در افراد ایجاد می کند. از سوی دیگر، دانشگاه بایستی استراتژی مالکیت فکری15 خود را تنظیم و منتشر کرده باشد. بر این اساس دفتر انتقال فناوری کلیه مراحل را از قبل پیش بینی کرده و فرم ها، پرسش نامه ها، متن کلی قرارداد و .... را با استفاده از بدنه کارشناسی حقوقی خود آماده نموده اند. لذا محقق بر این امر آگاهی دارد که بسیاری از امور که لزوما محقق بر آنها تسلط کافی ندارد، توسط این دفاتر به درستی به انجام می رسد. از دیگر سوی، کارشناسان این دفاتر ارتباط نزدیکی با محققان دارند و در جریان بسیاری از اموری که می تواند برای ثبت پتنت از آنها استفاده شود هستند و با سر کشی منظم به آزمایشگاه ها و یا کارگاه ها در جریان آخرین یافته ها در آزمایشگاه ها و یا کارگاه های دانشگاه قرار می گیرند.
در واقع مراحل اولیه ثبت پتنت، که امری حرفه ای و نیاز به تخصص های گوناگون دارد، توسط این دفاتر صورت می گیرد و محقق تنها یافته هایی که جدید و قابلیت تجاری سازی شدن را دارند را به این دفاتر تحویل می دهد و باقیمانده امور را این دفاتر پیگیری می کنند. ثبت پتنت در آمریکا هزینه بر است و معمولا دانشگاه این هزینه را می پردازد. در سال 2018 دانشگاه ها طی نامه ای به سازمان جهانی مالکیت فکری پیشنهاد کرده اند تا هزینه ثبت پتنت برای دانشگاه ها کاهش یابد تا دانشگاه ها بتوانند تعداد بیشتری پتنت ثبت کنند. در بدو ورود به دانشگاه، قراردادی بین محققان اعم از اعضای هیئت علمی، محققان پسا دکتری و دانشجویان تحصیلات تکمیلی با دانشگاه امضا می شود که در آن حق السهم هریک در خصوص اختراعات و پتنت های احتمالی مشخص می شود. لذا با امضای این قرار داد هم دانشگاه و هم محقق از حقوق خود آگاهی کامل دارند و با امضای این قرار داد، امکان بروز اختلاف به حداقل کاهش می یابد.
پس از ثبت پتنت، بخش دوم فعالیت های دفتر انتقال فناوری آغاز می شود و آن ارتباط گیری با صنایع مرتبط جهت فروش پتنت است. برای این امر معمولا دانشگاه ها سه راهبرد کلی را دنبال می کنند که این امر بستگی به نوع پتنت دارد. پتنت ها بطور کلی به دو نوع تکاملی16 که در آن در فناوری های موجود تغییراتی بوجود آمده و یا جهشی17 که در آن یک فناوری کاملا جدید که قبلا وجود نداشته ارائه می شود. پتنت های جهشی معمولا تاثیرات شگرفی بر فناوری های موجود می گذارند. در یک تقسیم بندی دیگر پتنت ها به دو دسته پتنت های معمولی و پتنت های با ارزش بالا18 تقسیم می شوند. پتنت های با ارزش بالا خواهان زیادی در بازار دارند و خیلی زود تجاری سازی می شوند.
در راهبرد اول تجاری سازی پتنت ها در دانشگاه ها، افراد دخیل در پژوهشی که منجر به ثبت اختراع می شود (که عمدتا اساتید راهنما و دانشجویان تحصیلات تکمیلی هستند) با موافقت دانشگاه اقدام به تاسیس شرکت می کنند که در اصطلاح این شرکت ها را استارت آپ19 می نامند. این گونه شرکت ها معمولا بر اساس پتنت های با ارزش بالا و یا جهشی استوار می شود.
در راهبرد دوم فعالیت های دفتر انتقال فناوری در عرضه فناوری تولید شده در دانشگاه به جامعه باعث می شود تا ثبت اختراع با بهترین شرایط به یکی از شرکت های درخواست کننده فروخته شود. شرایط فروش در این گونه قراردادها بسیار متنوع است و دفتر انتقال فناوری تلاش دارد تا بیشترین نفع به دانشگاه و محققان دخیل اختصاص یابد. همانطور که قبلا گفته شد در تیم دفتر انتقال فناوری گروه حقوقی و مشاوران حقوقی بسیار مجربی وجود دارد.
در راهبرد سوم دفتر انتقال فناوری بهترین شرایط را در همکاری مشترک دانشگاه و شرکت تشخیص می دهد. در این گونه موارد، آورده دانشگاه ثبت اختراع است و ممکن است تا حدودی نیز در سرمایه گذاری سهیم شود ولی عمده سرمایه گذاری بر عهده شرکت خصوصی است. این گونه قراردادها نیز از حیث محتوی بسیار متنوع است و بستگی به نوع اختراع دارد. این وظیفه دفتر انتقال فناوری است که بتواند بهترین راهبرد را برای دانشگاه انتخاب و پیشنهاد کند.
با توجه به آنچه گفته شد دفتر انتقال فناوری وظیفه اصلی ارتباط دانشگاه با صنعت را از ابتدا تا انتها بر عهده دارد ولی نباید نقش هیئت امناء20 را در این میان از نظر دور داشت. این هیئت در واقع شورایی متشکل از افراد صاحبنظر و موفقی هستند که عمده آنها از بخش صنعت بوده و در بسیاری از دانشگاه ها، این افراد از میان فارغ التحصیلان سابق و موفق همان دانشگاه انتخاب می شوند که تلاش می کنند تا مشارکت اجتماعی خود را به دانشگاهی که در آن تحصیل کرده اند را به انجام رسانند. از سوی دیگر انتخاب شدن افراد به این شورا خود نوعی افتخار برای هر دانش آموخته دانشگاه محسوب می شود. لذا بسیاری از سیاست گذاری ها بویژه در حوزه ارتباط دانشگاه و صنعت در این شورا رقم می خورد و حضور افراد موفق از صنعت در این شورا خود می تواند در یافتن و استوار کردن مسیر های میان بر و یا جدید بسیار موثر باشد.
لذا با توجه به آنچه گفته شد راهبری کلان بسیاری از دانشگاه های موفق در ارتباط با صنعت در هیئت امناء رقم می خورد و این افراد حتی در تنظیم طرح جامع21 دانشگاه که عمدتا پنج ساله می باشد نقش مهمی دارند. در واقع هر کونه تغییر در راهبری ارتباط دانشگاه با صنعت در طرح های جامع دانشگاه ها پر رنگ و عملی دیده می شود. از سوی دیگر این هیئت با آگاهی کامل بر عملکرد سالانه دانشگاه ها تلاش می کند تا نقاط ضعف را تشخیص و در جهت رفع آنها سیاست گذاری نماید تا ارتباط دانشگاه با صنعت محکم و پیوسته گردد. ساختار اجرایی برای ارتباط دانشگاه و صنعت دفتر انتقال فناوری است که عملکرد آن مورد توجه دانشگاه و بویژه هیئت امناء است. در سال های اخیر با توجه به کاهش حمایت های مالی دولت ایالات متحده از دانشگاه ها، ارتباط موثر تر دانشگاه و صنایع در آمریکا وارد فاز جدیدی شده است و هر دانشگاه تلاش می کند تا ارتباط بیشتر و موثرتری با صنعت پیدا کند.
نتیجه گیری و پیشنهادات
با توجه به موارد گفته شده و اهمیتی که زیست فناوری امروزه در صنعت دارد، دولت ها تلاش می کنند تا حمایت های خود را از علوم زیستی بیشتر کنند و برای مثال از حدود 60 میلیارد دلار حمایت های دولت آمریکا از تحقیق و توسعه پایه و کاربردی در سال 2014 میلادی در حدود نیمی از آن ، (بیش از 30 میلیارد دلار) به حوزه علوم زیستی اختصاص یافته و 30 میلیارد دلار باقی مانده در مجموع به حوزه مهندسی، علوم فیزیک، علوم محیطی، علوم کامپیوتر و ریاضی، و علوم اجتماعی و رفتاری اختصاص یافته است (ان اس اف22 2017).
نگاهی به وضعیت کشورمان در حوزه مالکیت فکری بطور کل و مالکیت فکری در حوزه علوم زیستی بطور خاص چند آسیب را نشان می دهد که در صورت ترمیم آنها ارتباط صنعت و دانشگاه می تواند قوام یابد. پیشنهادات به قرار زیر است:
1- آشنایی اساتید و دانشجویان با مقوله ثبت اختراع داخلی و بین المللی
2- ایجاد ساختار فعال و پویا در دانشگاه ها برای انجام امور مربوط به ثبت اختراعات داخلی و بویژه در حوزه بین المللی
3- ایجاد شرکت های مشاوره ای پتنت در حوزه زیست فناوری در داخل کشور
4- ایجاد رشته های مرتبط با ثبت اختراع در دانشگاه های داخل کشور
5- ارتباطات بین المللی مناسب در حوزه های مختلف مالکیت فکری
6- بازنگری در برخی قوانین در خصوص ثبت اختراع در جهت سرعت بخشی به فرایند ثبت اختراع
7- اهمیت دادن بیشتر به ثبت اختراع در ارتقای اعضای هیئت علمی دانشگاه ها
8- سهولت ایجاد کسب و کار برای دانش آموختگان دانشگاه ها که دارای ثبت اختراع هستند
9- روان سازی و کاهش مراحل تاسیس شرکت های خصوصی مبتنی بر پتنت و نظارت بر فعالیت های آنها
10- کاهش بوروکراسی و تسهیل قوانین در ارتباط دانشگاه و صنعت
11- حمایت های دولتی از ثبت اختراعات بین المللی
12- تمرکز بر موضوعات خاص در حوزه های اولویت دار داخلی و بین المللی بویژه در حوزه زیست فناوری
13- تقویت نیروی انسانی متخصص در حوزه زیست فناوری، سرعت بخشیدن به فرایند ها، و تقویت مالی اداره مالکیت فکری مستقر در قوه قضائیه
در صورتی که بتوان در راستای تحقق پیشنهادات بالا اقدامات لازم را مبذول کرد بسیاری از مشکلاتی که در ثبت پتنت در حوزه زیست فناوری کشور وجود دارد مرتفع و به تبع آن ارتباط دانشگاه و صنعت تقویت خواهد شد.
[1] OECD
[2] Comparative data
[3] North American Industry Classification System (NAICS)
[4] NAICS
[5] Professional, Scientific, & Technical Services
[6] Scientific Research & Developmental Services
[7] Research and Development in the Physical, Engineering, and Life Sciences
[8] Para Health
[9] Genentech
[10] Bio Duro
[11] Genzyme
[12] NAICS
[13] Welcome Grant
[14] Technology Transfer Office
[15] IP strategy
[16] Evolutionary
[17] Revolutionary
[18] High Value Patent
[19] Start Up
[20] Board of Trustees
[21] Strategic Plan
[22] NSF
منابع
Arundel A, Sawaya D. (2007). The Role of Biotechnology Intellectual Property Rights in the Bioeconomy of 2030. OECD International Futures Programme. Paris
Baker D, Jayadev A, Stiglit J. (2017) Innovation, Intellectual Property, and Development. Available at: accessibsa. org.
Biotechnology Comparative Study on Biotechnology Patent Practices. Comparative Study Report. Available at:
http://www.trilateral.net/projects/biotechnology/practices.pdf (Accessed on Nov 2011
Butcher S. (2009). Stimulating the Life Science Industry. Available at: http://www.areadevelopment.com/Biotech/bio09/stimulating-life-sciences007.shtml?Page=2, accessed 25.11.2013.
Ernst &Young (2013). Beyond Borders: Matters of Evidence. Biotechnology Industry Report 2013. Available at: http://www.ey.com/Publication/ vwLUAssets/Beyond_borders/$FILE/Beyond_borders.pdf, accessed 10.10.2013.
European Federation of Biotechnology, BIOTEC, Europe 6; 96.
European Commission (2012). Innovating for Sustainable Growth: A Bioeconomy in Europe, Brussels: European Commission.
European Patent Convention. 14th ed. Published by European Patent Office in Germany. August 2010.
García AM, López-Moya JR, Ramos P (2013). Key Points in Biotechnological Patents to be Exploited.
Recent Patents on Biotechnology 7, 84-97.
Gokhberg L., Fursov K., Miles I., Perani G. (2013). Developing and using indicators of emerging and enabling technologies. Handbook of Innovation Indicators and Measurement (ed. F. Gault), Cheltenham: Edward Elgar Publishing Limited.
Katila R and Mang PY. (2003). Exploiting technological opportunities: The timing of collaborations. Research Policy 2003; 32: 317-332.
Khan R. (2014). Quantitative research method – Phenomenology. Asian Social Science. 10: 298-310.
National Science Foundation. Annual report. 2017
North American Industry Classification System (2018). Available at: http://www.NAICS.com/Publication/
OECD (2017). Key Biotechnology Indicators, Available at: ww.oecd.org/sti/
biotechnology/indicators. May 2017.
OECD International Futures Project on “The Bioeconomy to 2030: Designing a Policy Agenda” Dec 2007.
Radit J. (2014) Patents and Biotechnology, U.S. Chamber of Commerce Foundation.
Rao R. (2012). Patenting in Biotechnology — An Overview (SSRN Working Paper Series). Available at: http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1999541, accessed 01.12.2013.
Rudolph J.R. (1996). A Study of Issues Relating to the Patentability of Biotechnological Subject Matter
, Toronto: Gowling, Strathy & Henderson.
Singh, K. (2015). Biotechnology and Intellectual Property Rights, Legal and Social Implications. Springer ISBN 978-81-322-2058-9.
Thomas J. (2012). Implications for Patents, Biotechnology, and Personalized Medicine. CRS Report for Congress. Available at: http://www.fas.org/sgp/crs/misc/R42815.pdf, accessed 01.12.2012.
WIPO (2017). World Intellectual Property Indicators 2017. Geneva: World Intellectual Property Organization.