تاثیر اکوسیستم کارآفرینی بر فعالیت کارآفرینانه؛ تحلیلی بر مبنای داده¬های GEM
محورهای موضوعی : عمومىحسین ترابی 1 , مسعود خیراندیش 2 , محسن محمدی خیاره 3 *
1 - دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت کارآفرینی، دانشگاه گنبدکاووس، گنبدکاووس، ایران
2 - استادیار اقتصاد، گروه علوم اداری و اقتصاد، دانشکده علوم انسانی و علوم ورزشی، دانشگاه گنبدکاووس، گنبدکاووس، ایران
3 - استادیار اقتصاد، گروه علوم اداری و اقتصاد، دانشکده علوم انسانی و علوم ورزشی، دانشگاه گنبدکاووس، گنبدکاووس، ایران
کلید واژه: اکوسیستم کارآفرینی, دیدهبان جهانی کارآفرینی, کارآفرینی نوپا, کارآفرینی تثبیتشده, انگیزههای کارآفرینانه,
چکیده مقاله :
محققان زیادی اهمیت اکوسیستم کارآفرینی در بهبود فعالیتهای کارآفرینانه را گوشزد کردهاند؛ باوجوداین، مطالعاتی که به‌صورت کمی به تحلیل ارتباط متقابل بین اکوسیستم کارآفرینی و تأثیر آن بر افزایش فعالیتهای کارآفرینانه در مراحل مختلف کارآفرینی پرداخته باشند بسیار محدود است. لذا، هدف مطالعه حاضر، پر کردن شکاف موجود در ادبیات کارآفرینی و نیز بررسی تأثیر این دو متغیر در مراحل مختلف توسعهیافتگی کشورها است. در این راستا، با استفاده از دادههای 107 کشور عضو دیدهبان جهانی کارآفرینی (GEM) برای سال های 2017- 2008 و از طریق الگوی اقتصادسنجی گشتاورهای تعمیم یافته (GMM)، رابطه بین اجزاء اکوسیستم کارآفرینانه و میزان فعالیت های کارآفرینانه انجام شده است. نتایج این مقاله نشان داد كه تأثیر محیط مالی بر مراحل کارآفرینی در کشورهای منبع محور منفی و معنادار بوده است. بااین‌حال، تأثیر آموزش کارآفرینی در سطوح پایه، پویایی بازار داخلی، منزلت اجتماعی کارآفرینان (فرهنگ کارآفرینی) و رشد تولید ناخالص داخلی بر روند رشد کارآفرینی در کشورهای منبع محور تأثیر مثبت و معنادار داشته است. همچنین نتایج بیانگر آن است که عوامل اکوسیستم مانند سیاست ها و برنامههای دولت، مالیات و بروکراسی، آموزش کارآفرینی در سطح پایه و دانشگاهی، انتقال تحقیقوتوسعه، زیرساختها، پویایی بازار و محیط کسبوکار مناسب بر روند ترویج و رشد فعالیتهای کارآفرینانه در مراحل مختلف کارآفرینی در کشورهای کارایی و نوآوری محور تأثیر مثبت و معنادار داشته است. درمجموع نتایج این مطالعه نشان می دهد که در یک اکوسیستم کارآفرینانه با ویژگی موانع ورود به بازار کم، سیاستهای حمایتی دولتها برای کارآفرینان، تحصیلات پایهای و دانشگاهی در زمینه کارآفرینی، زیرساختهای بازرگانی و قانونی توسعه یافته، وجود فرهنگ هنجاری حمایت کننده کارآفرینی و محیط کسبوکار مناسب، فعالیتهای کارآفرینانه افزایش مییابد.
Many scholars have highlighted the importance of entrepreneurship ecosystems in improving entrepreneurial activities, but, nevertheless, studies that are quantitatively analyzing the interrelationship between entrepreneurship ecosystems and their impact on increasing entrepreneurial activities at various stages of entrepreneurship are very limited. Therefore, the aim of this study is to fill the gap in entrepreneurship literature and also to study the effect of these two variables in different stages of development of countries. In this regard, using data from 107 GEM countries During 2008-2017 and Generalized Momentary Econometric Model (GMM), the relationship between the components of the entrepreneurship ecosystem and economic growth has been estimated. The results showed that the impact of the financial environment on the entrepreneurial stages in the resource-based countries was negative and significant. However, the impact of entrepreneurship education, dynamics of the domestic market, social status of entrepreneurs (entrepreneurial culture) and the GDP growth have had a positive and significant impact on entrepreneurship in these countries. The results also indicate that the impact of ecosystem factors such as government policies and programs, taxes and bureaucracy, entrepreneurial education at basic and academic levels, R&D transfer, infrastructure, market dynamics and appropriate business environment have positive and significant impact on the growth of entrepreneurial activities in efficiency and innovation-driven countries. Overall, the results of this study indicate that in an ecosystem with low barriers to entry, government support policies for entrepreneurs, basic and higher education, commercial and legal infrastructure, and normative culture supporting entrepreneurship increases entreprenurial activities
1. صمدی، ع، میرهاشمی، م. (۱۳۹۱). بررسی اثر سیاستهای مالیاتی بر فعالیتهای کارآفرینانه (مطالعه موردی کشورهای منبع محور، کارایی محور و نوآور محور). پژوهشنامه مالیات، شماره سی و سوم، مسلسل ۸۱.
2. شیری، حامد(1394)، بررسی رابطه دانشگاه با صنعت و چالش¬های آن:پژوهشی کیفی در بین دانشجویان دانشگاه تهران، نشریه صنعت و دانشگاه، سال هشتم، شماره 29 و 30.
3. شفیعی، مسعود؛ رحمانپوری، محمد و بهادری، مرتضی (1391)، بررسی موانع و راهکارهای ارتباط صنعت و دانشگاه، فصلنامه نوآوری و ارزش¬آفرینی، سال اول، شماره 1.
4. احمدی، زهرا (1394)، شناسایی عوامل مؤثر در ارتباط دانشگاه و صنعت، نشریه صنعت و دانشگاه، سال هشتم، شماره 20 و 30.
5. شهابی، علی و معینی، ابراهیم (1394)، مدلسازی نقش دانشگاه و صنعت در انتقال تکنولوژی با رویکرد سیستمی، فصلنامه مدیریت توسعه فناوری، دوره دوم، شماره 4.
6. امیر پورسعید، محمدعلی (1397)، بررسی جامعه شناختی رابطه دانشگاه و صنعت، نشریه صنعت و دانشگاه، سال 11، شماره 40.
7. نقوی، علی؛ فلاح، حامد (1392)، بررسي ارتباط بين دانشگاه و صنعت با رويکرد کارآفريني، همایش اتاق یزد، اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی یزد
8. Acs, Z. J., Autio, E., & Szerb, L. (2014). National systems of entrepreneurship: Measurement issues and policy implications. Research Policy, 43(3), 476-494.
9.Acs, Z. J., Estrin, S., Mickiewicz, T., & Szerb, L. (2018). Entrepreneurship, institutional economics, and economic growth: an ecosystem perspective. Small Business Economics, 1-14.
10.Arellano, M., & S. Bond. (1991). Some tests of specification for panel data: Monte Carlo evidence and an application to employment equations. The Review of Economic Studies, 58(2), 277–297.
11.Audretsch, D. B., D. Heger, & T. Veith. (2015). Infrastructure and entrepreneurship. Small Business Economics, 44(2), 219–230.
12.Blau, D. M. (1987). A time-series analysis of self-employment in the United States. The Journal of Political Economy, 95, 445–467.
13.Brenner, R. (1992). Entrepreneurship and business ventures in the new commonwealth. Journal of Business Venturing, 7(6), 431-439.
14.Christian, R. R. (2003). Concepts of ecosystem, level, and scale. In Bodini A. (ed.) Encyclopedia of Life Support Systems (EOLSS). EOLSS Publishers, Oxford.
15.Clarysse, B., & J. Bruneel. (2007). Nurturing and growing innovative start-ups: the role of policy as integrator. R&D Management, 37(2), 139–149.
16.Davidsson, P., & M. Henrekson. (2002). Determinants of the prevalence of start-ups and high-growth firms. Small Business Economics, 19(2), 81–104.
17.Delmar, F., & S. Shane. (2006). Does experience matter? The effect of founding team experience on the survival and sales of newly founded ventures. Strategic Organization, 4(3), 215–247.
18.DeTienne, D. & G. Chandler G. (2004). Opportunity identification and its role in the entrepreneurial classroom: A pedagogical approach and empirical test. Academy of Management Learning and Education, 3(3), 242-257.
19.Fogel, K., Hawk, A., Morck, R., & Yeung, B. (2006). Institutional obstacles to entrepreneurship. Oxford handbook of entrepreneurship.
20.Forfas, F. (2009). Entrepreneurial Ecosystem: South West Ireland, rethinking entrepreneurship. Baseline Data and Analysis, South West Ireland. Dublin. 26 P. www.forfas.ie.
21.Fraser, S., Bhaumik, S.K. Wright, M. (2015) What do We Know About Entrepreneurial Finance and its Relationship with Growth? International Small Business Journal, 33 (1). pp. 70-88. ISSN 0266-2426.
22.Ghani, E., W. R. Kerr & S. O'connell. (2014). Spatial determinants of entrepreneurship in India. Regional Studies, 48(6), 1071–1089.
23.Gnyawali, D. R., & Fogel, D. S. (1994). Environments for entrepreneurship development: key dimensions and research implications. Entrepreneurship theory and practice, 18(4), 43-62.
24.Hechavarría, D. M., & Ingram, A. E. (2018). Entrepreneurial ecosystem conditions and gendered national-level entrepreneurial activity: a 14-year panel study of GEM. Small Business Economics, 1-28.
25.Isenberg, D. (2011). The entrepreneurship ecosystem strategy as a new paradigm for economic policy: Principles for cultivating entrepreneurship. Presentation at the Institute of International and European Affairs.
26.Keuschnigg, C., & S. B. Nielsen. (2004). Start-ups, venture capitalists, and the capital gains tax. Journal of Public Economics, 88(5), 1011–1042.
27.Klepper, S. & S. Sleeper. (2005). Entry by spinoffs. Management Science, 51(8), 1291-1306.
28.Leibenstein, H. (1968) Entrepreneurship and Development. The American Economic Review 58(2):72-83.
Levie, J., & E. Autio. (2008). A theoretical grounding and test of the GEM model. Small Business Economics, 31(3), 235–263.
29.Markman, G. D., P. T. Gianiodis., P. H. Phan & Balkin, D. B. (2004). Entrepreneurship from the ivory tower: do incentive systems matter? The Journal of Technology Transfer, 29(3–4), 353–364.
30.Mullins, J. W & D. Forlani. (2005). Missing the boat or sinking the boat: a study of new venture decision making. Journal of Business Venturing, 20(1), 47–69.
31.Peterman, N. E., & J. Kennedy. (2003). Enterprise education: influencing students’ perceptions of entrepreneurship. Entrepreneurship Theory and Practice, 28(2), 129–144.
32.Porter, M.E. (1990). The competitive advantage of nations. New York, NY: Macmillian
33.Reynolds, P., N. Bosma., E. Autio, S. Hunt, N. De Bono, I. Servais, et al. (2005). Global entrepreneurship monitor: data collection design and implementation 1998–2003. Small Business Economics, 24(3), 205–231.
34.Reynolds, P.D., Hay, D., Bygrave, W.D., Camp, M.S. & Autio, E. (2001). Global Entrepreneurship Monitor: 2000 Executive Report. Global Entrepreneurship Monitor.
35.Runiewicz-Wardyn, M. (2013). Knowledge flows, technological change and regional growth in the European union: Springer.
36.Salimath, M. S., & Cullen, J. B. (2010). Formal and informal institutional effects on entrepreneurship: a synthesis of nation-level research. International Journal of Organizational Analysis, 18(3), 358–385.
37.Shane, S., & D. Cable. (2002). Network ties, reputation, and the financing of new ventures. Management Science, 48(3), 364–381.
38.Spigel, B. (2017). The relational organization of entrepreneurial ecosystems. Entrepreneurship Theory and Practice, 41, 49–72.
39.Stam, E. (2015). Entrepreneurial ecosystems and regional policy: A sympathetic critique. European Planning Studies, 23, 1759–1769.
40.Stevenson, L., & A. Lundström. (2007). Dressing the emperor: the fabric of entrepreneurship policy. Handbook of research on entrepreneurship policy, 94–129.
41.Theodoraki, C., & Messeghem, K. (2017). Exploring the entrepreneurial ecosystem in the field of entrepreneurial support: A multi‐level approach. International Journal of Entrepreneurship and Small Business, 31, 47–66.
42.Theodotou, M., Christoforou, C., & Anayiotos, C. P. (2012). Cyprus entrepreneurship ecosystem. A roadmap for economic growth. Nicosia: Curveball Ltd. 43.Van de Ven, H. (1993). The
development of an infrastructure for entrepreneurship. Journal of Business Venturing, 8(3), 211–230.
44.Van Stel, A., Storey, D. J., & Thurik, A. R. (2007). The effect of business regulations on nascent and young business entrepreneurship. Small Business Economics, 28(2–3), 171–186.
تاثیر اکوسیستم کارآفرینی بر فعالیت کارآفرینانه؛ تحلیلی بر مبنای دادههای GEM
*حسین ترابی **مسعود خیراندیش ***محسن محمدی خیاره
* دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت کارآفرینی، دانشگاه گنبدکاووس، گنبدکاووس، ایران
** استادیار اقتصاد، گروه علوم اداری و اقتصاد، دانشکده علوم انسانی و علوم ورزشی، دانشگاه گنبدکاووس، گنبدکاووس، ایران
*** استادیار اقتصاد، گروه علوم اداری و اقتصاد، دانشکده علوم انسانی و علوم ورزشی، دانشگاه گنبدکاووس، گنبدکاووس، ایران
تاریخ دریافت: 28/01/1399 تاریخ پذیرش: 05 /07/1399
چکیده
محققان زیادی اهمیت اکوسیستم کارآفرینی در بهبود فعالیتهای کارآفرینانه را گوشزد کردهاند؛ باوجوداین، مطالعاتی که به‌صورت کمی به تحلیل ارتباط متقابل بین اکوسیستم کارآفرینی و تأثیر آن بر افزایش فعالیتهای کارآفرینانه در مراحل مختلف کارآفرینی پرداخته باشند بسیار محدود است. لذا، هدف مطالعه حاضر، پر کردن شکاف موجود در ادبیات کارآفرینی و نیز بررسی تأثیر این دو متغیر در مراحل مختلف توسعهیافتگی کشورها است. در این راستا، با استفاده از دادههای 107 کشور عضو دیدهبان جهانی کارآفرینی (GEM) برای سالهای 2017- 2008 و از طریق الگوی اقتصادسنجی گشتاورهای تعمیمیافته (GMM)، رابطه بین اجزاء اکوسیستم کارآفرینانه و میزان فعالیتهای کارآفرینانه انجام شده است. نتایج این مقاله نشان داد كه تأثیر محیط مالی بر مراحل کارآفرینی در کشورهای منبع محور منفی و معنادار بوده است. بااین‌حال، تأثیر آموزش کارآفرینی در سطوح پایه، پویایی بازار داخلی، منزلت اجتماعی کارآفرینان (فرهنگ کارآفرینی) و رشد تولید ناخالص داخلی بر روند رشد کارآفرینی در کشورهای منبع محور تأثیر مثبت و معنادار داشته است. همچنین نتایج بیانگر آن است که عوامل اکوسیستم مانند سیاستها و برنامههای دولت، مالیات و بروکراسی، آموزش کارآفرینی در سطح پایه و دانشگاهی، انتقال تحقیقوتوسعه، زیرساختها، پویایی بازار و محیط کسبوکار مناسب بر روند ترویج و رشد فعالیتهای کارآفرینانه در مراحل مختلف کارآفرینی در کشورهای کارایی و نوآوری محور تأثیر مثبت و معنادار داشته است. درمجموع نتایج این مطالعه نشان میدهد که در یک اکوسیستم کارآفرینانه با ویژگی موانع ورود به بازار کم، سیاستهای حمایتی دولتها برای کارآفرینان، تحصیلات پایهای و دانشگاهی در زمینه کارآفرینی، زیرساختهای بازرگانی و قانونی توسعه یافته، وجود فرهنگ هنجاری حمایتکننده کارآفرینی و محیط کسبوکار مناسب، فعالیتهای کارآفرینانه افزایش مییابد.
کلیدواژگان: اکوسیستم کارآفرینی، دیدهبان جهانی کارآفرینی، کارآفرینی نوپا، کارآفرینی تثبیتشده، انگیزههای کارآفرینانه
نوع مقاله: پژوهشی
1- مقدمه
اکوسیستم‌های کارآفرینی، مجموعه‌هایی متشکل از تعداد زیادی بازیگران مستقل (مانند دولتها، دانشگاهها، سرمایه‌گذاران، مشاوران باتجربه، ارائه‌دهندگان خدمات، رسانه‌ها و شرکت‌های بزرگ) هستند که می‌توانند نقش مهمی در توسعه و سطح فعالیتهای کارآفرینانه برای یک
نویسنده عهدهدار مکاتبات: محسن محمدی خیاره m.mohamadi@gonbad.ac.ir
|
محیط خاص داشته باشند. عواملی مانند دسترسی به تأمین مالی کارآفرینانه، حمایت و سیاستهای دولت، وجود برنامههای کارآفرینی دولتی، آموزش کارآفرینی، سیاست‌هایی که به انتقال تحقیقوتوسعه منجر می‌شوند، زیرساختهای قانونی و تجاری، پویاییهای بازار در ارتباط با تغییر و باز بودن تجاری، سهولت مقررات ورود به کسبوکار و حمایت از حقوق مالکیت معنوی از جمله عوامل تشکیلدهنده یک اکوسیستم کارآفرینانه است. این عوامل باعث ایجاد ارتباطات پیچیده بین بازیگران اقتصادی میشود که آنها را برای ایجاد یک جامعه کارآفرینانه تشویق میکند.
پژوهش حاضر، مبتنی بر این دورنما و با هدف درک و شناسایی نقش اکوسیستم کارآفرینانه بر فعالیتهای کارآفرینانه انجام گرفته است. گرچه دانش موجود در مورد کارآفرینی افزایش یافته است، اما مراحل مختلف کارآفرینی در طی روند توسعهیافتگی کشورها متفاوت است. موانع اجتماعی، فرهنگی و ایدئولوژیک می‌توانند بر کارآفرینی تأثیر گذاشته و در نهایت بر تمایل افراد برای مشارکت در فعالیتهای کارآفرینی تأثیرگذار باشند. در ادبیات موجود، رابطه بین توسعه اقتصادی و کارآفرینی با استفاده از دو مدل توضیح داده میشود. در مدل اول، این ارتباط از طریق تفاوت در فعالیتهای اقتصادی در بین مراحل توسعه اقتصادی توضیح داده میشود (پورتر1، 1990). در مدل دوم برای توضیح ارتباط بین کارآفرینی و توسعه اقتصادی، انگیزهی فعالیتهای کارآفرینی به‌عنوان عامل توضیح دهنده‌ی این ارتباط مورد بررسی قرار
میگیرد (رینولدز و همکاران2، 2001). تحقیقات تجربی در این ارتباط، سه مرحله مختلف فعالیت کارآفرینی را نمایان ساختهاند که عبارتند از: انگیزههای کارآفرینی3، کارآفرینی نوپا4 و کارآفرینی تثبیتشده5. همانطور که کشورها به سمت مراحل بالاتر توسعه اقتصادی حرکت میکنند، نرخ فعالیتهای کارآفرینی نوپا بتدریج کاهش یافته و بر میزان سطوح کارآفرینی تثبیتشده افزوده خواهد شد (رینولدز و همکاران، 2001).
با توجه به اهميت کارآفرینی در اقتصاد هر كشور و همچنين اهميت فعالیتهای کارآفرینانه برای ایجاد اشتغال و افزایش رشد اقتصادی، این مطالعه به دنبال پاسخگویی به سؤالات زیر انجام‌گرفته است:
· آیا اکوسیستم کارآفرینانه بر سطح فعالیتهای کارآفرینانه تاثیر دارد؟
· آیا تأثیر اکوسیستم کارآفرینانه بر فعالیتهای کارآفرینانه برحسب درجه توسعهیافتگی کشورها متفاوت است؟
به پیروی از تحقیقات قبلی مانند لوی و اوتیو6 (2008)، در این پژوهش با استفاده از روش گشتاورهای تعمیمیافته7 آرلانو و بوند8 (۱۹۹۱)، تأثیر شرایط و چارچوب کارآفرینی9 ارائه‌شده توسط دیدهبان جهانی کارآفرینی (GEM)، بر میزان فعالیتهای کارآفرینانه در مراحل مختلف توسعهیافتگی کشورهای عضو GEM، ادر دوره زمانی 2008 تا 2017 مورد بررسی قرار میگیرد.
ساختار مقاله حاضر به‌صورت زیر سازماندهی شده است: در بخش دوم، مبانی نظری تحقیق ارائه میگردد که در آن مفهوم اکوسیستم کارآفرینانه و تأثیر اجزاء آن بر میزان فعالیتهای کارآفرینی تشریح میگردد؛ در بخش سوم، روش‌شناسی تحقیق و دادهها ارائه شده است که توضیح دقیق از روش و جمع‌آوری دادهها ارائه میدهد. در بخش چهارم، تجزیه‌وتحلیل تجربی انجام شده و در بخش پنجم نتیجهگیری و پیشنهادات ارائه شده است.
2- مباني نظري و پيشينه
2-1-اکوسیستم کارآفرینی
توسعه کارآفرینی نیازمند شبکه‌ای از عناصر مختلف است که از این شبکه به‌عنوان اکوسیستم کارآفرینی نام می‌برند. در تجزیه واژه اکوسیستم کارآفرینانه کلمه کارآفرین، فردی است که عهدهدار برنامه‌ریزی و ریسک‌های مربوط به بنگاه خود است و از واژه‌ی فرانسوی Entreprendre مشتق میشود و اولین بار در فرانسه در سال ۱۸۶۲ به کار رفت که به معنی بر عهده گرفتن و متعهد شدن است. واژه اکوسیستم به معنی محیط نزدیک است و در مورد روابط پیچیده میان ارگانیسم‌های زنده و محیط آن و تأثیر فعالیتهای انسان بر این روابط است (کریستیان10، ۲۰۰۳). قرار دادن این دو واژه با یکدیگر، یک واژه جدید به نام اکوسیستم کارآفرینی خلق میکند که به‌عنوان عنصری _اعم از افراد، سازمان‌ها یا نهادها تعریف میشود (تئودوتو و همکاران11، ۲۰۱۲). اکوسیستم کارآفرینی به عناصر- افراد، سازمان‌ها یا مؤسسات- خارج از فرد کارآفرین اشاره دارد که محرك یا مانع تصمیم فرد براي کارآفرین شدن یا احتمال موفقیت او در صورت راهاندازی کسبوکار کارآفرینانه است (فورفاس12، ۲۰۱۲).
اکوسیستم کارآفرینی شامل شبکه‌های کارآفرینان، رهبری، تأمین مالی، استعداد، دانش و خدمات پشتیبانی است. حضور این عناصر و تعامل بین آنها عمدتاً موفقیت اکوسیستم را تعیین میکند (استام13، ۲۰۱۵). در تعریفی دیگر، کاکیه14 و همکاران (۲۰۱۶) اکوسیستم کارآفرینانه را به‌عنوان یک "منطقه محدود 30 مایلی (۵۰ کیلومتر) که توسط افراد، کسبوکار جدید آنها و انواع مختلف سازمان‌های حمایتکننده تعریف میکنند که مانند یک سیستم پیچیده برای ایجاد یک بنگاه جدید و یا توسعه‌ی بنگاههای موجود باهم در تعامل‌اند." علاوهبراین، بنا به گفته تئودوراکی و مسگم15 (۲۰۱۷)، اکوسیستم کارآفرینانه شامل سه بعد است: بازیگرانی که آن را تشکیل میدهند و تعاملات آنها (شبکه رسمی و غیررسمی)، زیرساختهای فیزیکی، و فرهنگ. اکوسیستم کارآفرینانه همچنین شامل نهادهایی است که از کارآفرینان حمایت میکنند: آژانس‌های مالی دولتی یا خصوصی (بانک‌ها، حامیان کسبوکار، سرمایه‌گذاران، و غیره). نهادهای حمایتی (انکوباتورهای کسبوکار، مشاوران، و غیره)؛ سازمان‌های تحقیقاتی (مراکز تحقیقاتی، آزمایشگاهها، و غیره)؛ و کنسرسیوم‌های کسبوکار (کسبوکار فعال، انجمن‌ها و اتحادیه‌های کارگری، و غیره).
در دهه‌های اخیر، مطالعات زیادی درباره اکوسیستم کارآفرینی انجام شده و مدل‌های جامعی در این زمینه طراحی شده است. در ادامه، سه مدل مختلف که توسط نیاولی و فوگل16 (۱۹۹۴)؛ آیزنبرگ17 (۲۰۱۱) و دیدهبان جهانی کارآفرینی (2015) طراحی شده است را به‌طور مختصر مورد بحث قرار می‌دهیم.
الف) مدل نیاولی و فوگل (۱۹۹۴)
چارچوب این مدل بیانگر تأثیر عوامل محیط نهادی بر ایجاد کسبوکارهای جدید و نوآور در یک منطقه است. تأکید ویژه در این چارچوب بر نقش وضعیت محیطی بر توسعه فرصت‌ها و افزایش تمایل و قابلیت افراد به کارآفرینی است. این چارچوب دارای چهار بُعد است که این ابعاد شامل سیاستهای دولت و رویه‌ها، وضعیت سیاسی- اقتصادی، مهارت‌های کسبوکار و کارآفرینی، مساعدت‌های مالی و غیرمالی می‌باشند. در این مدل اهمیت هر یک از ابعاد در راستای ایجاد محیطِ مساعد برای توسعه کارآفرینی نشان داده‌شده است. برای مثال اگر در محیطی فرصتهای کارآفرینانه کم باشند، تمرکز باید بر روی بهبود وضعیتِ سیاستهای کلان اقتصادی و رویه‌ها و همچنین توسعه نهادهای قانونی برای افزایش کارایی بخش‌های خصوصی موجود در محیط کسبوکار باشد. نمودار شماره (۱)، نشان دهنده عناصر سازنده این چارچوب است.
نمودار ۱. مدل اکوسیستم کارآفرینی نیاولی و فوگل (۱۹۹۴)
ب) مدل آیزنبرگ (۲۰۱۱)
بنا به تحقیقات آیزنبرگ در سال ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱، کلید کارآفرینی پایدار در ترکیب ویژه‌ای از اجزاء اکوسیستم کارآفرینانه است. این اجزا بر فاکتورهای کلیدی موجود همانند نیروی انسانی، تأمین مالی و خدمات رسمی یا اداری (چارچوب تنظیمی و دولتی) و نهادهای غیررسمی (حمایت فرهنگی) و در نهایت دستیابی به مشتریان بازارهای محلی و خارجی تمرکز دارد. در نمودار شماره (۲)، مدل آیزنبرگ مشاهده میگردد.
نمودار ۲. مدل اکوسیستم کارآفرینی آیزنبرگ (۲۰۱۱)
ج) مدل دیدهبان جهانی کارآفرینی (2015)
اکوسیستم کارآفرینانه در برنامه دیدهبان جهانی کارآفرینی، در قالب مصاحبه‌های نیمه ساختاریافته و پرسشنامه‌های استاندارد سالانه از خبرگان کارآفرینی18 در حوزه‌ی عوامل محیطی و زمینه‌ای در کشورهای عضو پروژه به دست میآید. انتظار می‌رود متغیرهای مربوط به شرایط چارچوب کارآفرینانه در کشورهای مختلف، متفاوت باشند. الزامات اساسی مانند ثبات اقتصاد کلان، نهادها، زیرساختها و تحصیلات ابتدایی شرایط زیربنایی هستند که برای عملکرد مناسب یك محیط کسبوکار خوب لازم می‌باشند. این الزامات معمولاً نقطه تمرکز تلاش‌ها برای توسعه در کشورهای منبعمحور19 محسوب می‌شوند. هنگامی‌که این عوامل به‌طور نسبی برقرار شدند و کشور به مرحله اقتصاد کاراییمحور20 گذار کرد، آنگاه تلاش‌های مالی و توسعه‌ای بر عوامل توسعه کارایی تمرکز می‌نماید. این عوامل شامل تحصیلات عالی و آموزش تخصصی، پویایی بازار، پیچیدگی بازارهای مالی و اندازه بازار میشود. پس از این مرحله، کشورها به سطح اقتصاد نوآوریمحور21 می‌رسند و بر عواملی متمرکز می‌شوند که نوآوری و کارآفرینی نوآورانه را تهییج میکند. در جدول (1) مهمترین عواملی که بر کارآفرینی در هر گروه از کشورها با توجه به سطوح توسعهیافتگی مختلف اثر معناداری دارند، نشان داده‌شده است.
این عوامل هسته اصلی شرایط چارچوب کارآفرینی را تشکیل میدهند (دیدهبان جهانی کارآفرینی، 2015).
جدول 1. هسته اصلی شرایط چارچوب کارآفرینی GEM
۱ | تأمین مالی کارآفرینان | قابلیت دسترسی منابع مالی برای بنگاههای کوچک و متوسط( یارانه و کمک مالی را نیز در بر میگیرد.) | ||
۲ | A | سیاستهای عمومی دولت | سیاستهای عمومی دولت برای حمایت از کارآفرینی به‌عنوان یک مسئله مرتبط با اقتصاد | |
b | قوانین | قوانین و مالیات‌ها که یا اثر خنثی دارند یا مشوقی برای بنگاههای جدید و کوچک و متوسط به شمار می‌روند. | ||
۳ | برنامههای کارآفرینانه دولت | وجود برنامه‌هایی که در تمامی سطوح دولت (ملی، منطقه‌ای، شهرداری‌ها) مستقیماً به بنگاههای کوچک و متوسط کمک می‌نماید. | ||
۴ | a | آموزش کارآفرینانه در سطح پایه | گنجاندن آموزش ایجاد و مدیریت بنگاههای کوچک و متوسط در سطح تحصیلات پایه (ابتدایی و متوسطه) | |
B | آموزش کارآفرینانه در سطح عالی | گنجاندن آموزش ایجاد و مدیریت بنگاههای کوچک و متوسط در سطح تحصیلات عالی (فنی و حرفه‌ای، دانشگاه، دانشکده‌های کسبوکار و غیره) | ||
۵ | انتقال تحقیق و توسعه | توسعه و تحقیقات ملی تا چه اندازه به فرصتهای تجاری جدید تبدیل می‌شوند و در دسترس بنگاههای کوچک و متوسط قرار می‌گیرند | ||
۶ | زیرساخت تجاری و قانونی | وجود حقوق مالکیت، قوانین حسابداری، تجاری و مؤسساتی که از بنگاههای کوچک و متوسط حمایت میکنند و موجب ترفیع آنها می‌شوند | ||
۷ | a | پویایی بازار | سطح تغییر سالانه بازارها | |
b | باز بودن بازار | تا چه حد شرکت‌های جدید برای ورود به بازارهای موجود آزاد هستند | ||
۸ | زیرساختهای فیزیکی | سهولت دسترسی به منابع فیزیکی ازجمله ارتباطات، خدمات آب و برق، حمل‌ونقل، زمین ( در سطحی از قیمت که به بنگاههای کوچک و متوسط آسیب نمی‌زند) | ||
۹ | هنجارهای اجتماعی و فرهنگی | هنجارهای اجتماعی و فرهنگی تا چه حد فعالیتها را به سمت روش‌های جدید کسبوکار و فعالیتهای که به‌طور بالقوه درآمد و ثروت شخصی را افزایش میدهند، هدایت میکنند | ||
( منبع: دیدهبان جهانی کارآفرینی) | ||||
در این پژوهش بر اساس مدل مفهومی GEM (رینولدز22 و همکاران، 2005) اجزای شرایط چارچوب کارآفرینانه مدل اکوسیستم کسبوکار GEM و بررسی تأثیر این اجزا بر روند فعالیتهای کارآفرینانه در مراحل مختلف توسعهیافتگی کشورها مورد بررسی قرار میگیرد.
در ادامه توضیح مختصری از هرکدام از اجزای اکوسیستم و نحوه تأثیرگذاری آنها بر روند فعالیتهای کارآفرینانه توضیح داده میشود.
۲ـ۱ـ۱ تأمین مالی کارآفرینان23
رشد فعالیتهاي کارآفرینانه در گرو طراحی شیوههاي نـوین تأمین مالی است. فقدان دسترسی مناسب کارآفرینان به منابع تأمین مالی، به‌عنوان یكی از مهمترین چالشهای شروع کسبوکار تلقی میگردد. تــأمین مــالی مناســب یکــی از مشکلترین و پیچیدهترین عناصــر در فراینــد راهانــدازی كســبوكارهــای كارآفرینانــه اســت كــه نقــش بســیار مهمــی را در راهانــدازی و توســعه كسبوكارهای نوپای كارآفرینانه بر عهده دارد. "تأمین مالی" تنها عامل محیطی مؤثری است كه شومپیتر با تمركز بر "دسترسی به اعتبارات بانکی" و "تأمین كنندگان خصوصی"، به صراحت به آن اشاره كرده است. از نظر شومپیتر فعالیتهای كارآفرینانه فراتر از فعالیت های عادی به تأمین مالی وابسته میباشد و "اعتبار مالی اصوالا لازمه تركیبی جدید است" (شومپیتر24، 1934:70). منابع مالی به عنوان یکی از مهمترین عوامل مؤثر در تخصیص فعالیتهای اقتصادی به سوی فعالیتهای كارآفرینانه شناخته میشود. دسترسی به منابع مالی برای بنگاههای كوچک و متوسط بسیار مهم میباشد. بنا به گفته لوی25( 2007)، هرچه میزان حمایت مالی برای كارآفرینان در كشور بیشتر باشد نرخ فعالیتهای كارآفرینی در آن كشور بیشتر خواهد بود.
فرضیه اول: تأمین مالی دارای تأثیر مثبت بر فرآیند کارآفرینی میباشد.
۲ـ۱ـ۲ـ سیاست و حمایت دولت26
از آنجایی كه دولت نقش مهمی در در وضع و تصویب قوانین كسب و كار ایفا میكند، سیاستهای بخش دولت میتواند محدودیتهای كارآفرینان را از طریق كاهش هزینههای فرصت برای كسبوكارهای جدید رفع نماید. بهعبارت دیگر سیاستهای دولت به نوبه خود منجر به شکلدهی محیط نهادی میشود كه در آن تصمیمات كارآفرینانه اتخاذ میشود. بنابراین این سیاستها برای توسعه كارآفرینی مهم است. از طرفی تلفیق سیاست و حمایت دولت، سیاستها را به‌طور گسترده به سمت حمایت از فعالیتهای متمرکز بر نوآوری سوق میدهد. در واقع، سیاستهای كارآفرینی شامل اقداماتی است كه با هدف تأثیر مستقیم بر افزایش سطح فعالیتهای كارآفرینانه و پیامدهای آن برای جامعه در یک كشور یا منطقه به اجرا در میآید (استیونسون و لندستورم27، ۲۰۰۷). مدل GEM، کارآفرینی را در اولویت‌بندی عمومی برنامههای دولتها در نظر میگیرد (لوی و اوتیو، ۲۰۰۸) و به همین صورت، افزایش کارایی بازار، فراهم کردن شرایط برای انگیزش کارآفرینان (لیبنشتاین 28، ۱۹۶۸) و توسعه اقتصادی را در بر میگیرد (اکس و همکاران29، ۲۰14).
فرضیه دوم: سیاستهای دولت باعث تسهیل فرآیند کارآفرینی میشود.
۲ـ۱ـ۳ـ مالیات‌ها و سیاست دولت30
سیاستهای دولت در قبال كارآفرینان برای ارائه
كمکهای مالی از طریق یارانهها و وامهای ترجیحی یا سیاستهای مالی مساعد كه آن را " محیط تنظیمی" برای كارآفرینی مینامند، فرصتهای قابل دسترس را در كسبوكارهای موجود و كسبوكارهای جدید افزایش میدهد. یکی دیگر از ابزارهای مقرراتی مهم برای اجرای سیاستهای دولتی، مالیات میباشد. مقررات، مالیات‌ها و قوانین بازار کار، ازجمله موانع پیشروی فعالیتهای ریسکی مانند کارآفرینی هستند (اکس و همکاران، 2008). مقررات بازرگانی و تجاری که فرآیند سرمایهگذاری را طولانی می‌سازد میتواند باعث از دسترفتن فرصتهای کسبوکار کارآفرینان شود (مولینز و فورلانی31، ۲۰۰۷). سیاستهای مالیاتی تناسبی و همچنین، بکارگیری صحیح سیاستهای مالیاتی میتواند مشوق نوآوری و رشد بنگاهها باشد (کوشنیگ و نیلسون32، ۲۰۰۴). بااین‌حال، مطالعات زیادی نتیجه گرفتهاند که مالیات‌ها، هزینههای مالی مستقیم بر سازمان‌ها تحمیل میکند و در نتیجه بر رابطه منفی كه مالیات بر هزینههای مالی شركتها تحمیل میكند و رشد و سودآوریشان را تحت تأثیر قرار میدهد، تمرکز کردهاند (هنریکسون و دیویدسون33، ۲۰۰۲؛ لوی و اوتیو، ۲۰۰۸؛ کوشنیگ و نیلسون، ۲۰۰۴؛ بلاو34، ۱۹۸۷). اشپیگل35 (۲۰۱۵) بر این باور است که سیاستهای توسعه کارآفرینی دولت میتواند با توجه به درجه توسعهیافتگی کشورها میتواند نتایج متفاوتی داشته باشد. به‌عنوان مثال صمدی و میرهاشمی (۱۳۹۶) دریافتند كه نرخ ماليات در کشورهای منبع محور و کارایی محور بر كارآفریني اثر منفی و معنیداری داشته و در کشورهای نوآوری محور این اثر معنیدار نبوده است. درنتیجه فرضیه زیر پیشنهاد میشود:
فرضیه سوم: مالیات و بروکراسی دارای اثرات منفی بر فرآیند کارآفرینی میباشد.
۲ـ۱ـ۴ـ برنامههای دولت36
برنامه‌ها و سیاستهای دولت به نوبه خود منجر به
شکلدهی محیط نهادی میشود كه در آن تصمیمات كارآفرینانه اتخاذ میشود. برنامههای دولت یا خدمات حرفه‌ای (به‌عنوان‌مثال حسابداران، بانکداران، وکلا و یا مشاوران کسبوکار) که ارائه‌دهنده خدمات و مشاوره حرفه‌ای هستند، می‌توانند ظرفیت‌های کارآفرینی را در میان اقتصادها افزایش دهند (کلاریس و برونیل37، ۲۰۰۷). دولت میتواند کارآفرینان را از طریق برنامههای آموزشی کسبوکار که یارانه، مواد و ملزومات و مشاوره حرفه‌ای را برای فعالیتهای کارآفرینانه ارائه میدهند حمایت نماید و همچنین با هماهنگی و همکاری اتاق‌های بازرگانی یا از طریق انکوباتورهای تحت نظر دولت، فعالیتهای کارآفرینانه را توسعه بخشد (کیوشینگ و نیلسن، ۲۰۰۴). چنین برنامه‌هایی هزینههای معاملاتی را برای سازمان‌ها و بنگاهها به حداقل می‌رساند (شین و کابل38، ۲۰۰۲) و درعین‌حال، سرمایه انسانی صاحبان کسبوکار را افزایش میدهند (دلمار و شین39، 2006). با توجه به موارد فوق‌الذکر فرضیه زیر پیشنهاد میشود:
فرضیه چهارم: وجود برنامه‌هایی در تمام سطوح دولتی برای کسبوکارهای کوچک و متوسط باعث تسهیل فرآیند کارآفرینی میشود.
۲ـ۱ـ۵ـ آموزش کارآفرینی 40
آموزشهای كارآفرینی علاوه بر ایجاد انگیزش در افراد برای موفقیت و اقدام عمل جهت راهاندازی كسبوكار، به ایجاد و اشاعه فرهنگ كارآفرینی نیز كمک شایانی
میكند. آموزش، با فراهم آوردن مهارت‌های کاربردی برای شروع کسبوکار، (دی‌تاین و چندلر41، ۲۰۰۷)، از طریق بهبود توانایی درک و تشخیص فرصتهای کارآفرینی و از طریق تشویق فعالیت‌هایریسکی به‌عنوان یک گزینه شغلی، موجب افزایش تعداد کارآفرینان میشود (پترمن و کندی42، 2003). تحقیقات پیشین نشان میدهند که بین آموزش کارآفرینی و یا برنامههای کارآفرینی در دانشگاهها و تشخیص فرصتهای کارآفرینی و راهاندازی کسبوکار جدید، ارتباط مثبت وجود دارد (دلمار و دیویدسون، 2000)، انتظار بر این است کشورهایی که برنامههای آموزشی قوی‌تری برای حمایت از کارآفرینی دارند میزان بالاتری از مشارکت کارآفرینان را شاهد باشند. اشپیگل (۲۰۱۵) معتقد است دانشگاهها به توسعه‌ی سرمایه‌ی انسانی یک منطقه کمک میکنند و به‌صورت هم‌زمان فضای ذهنی کارآفرینانه در دانشجویان را پرورش میدهند و آنها را به راهاندازی کسب و کار مخاطره‌آمیز جدید یا کار در درون آنها تشویق میکنند. علاوه براین مطالعات زیادی در داخل کشور نیز بر اهمیت ارتباط صنعت و دانشگاه به عنوان راهکاری برای توسعه نوآوری و ایجاد کسبوکارهای فناورانه و نوآوریمحور و توسعه کارآفرینی صحه گذاشتهاند (امیرپورسعید، 1397؛ احمدی، 1394؛ شیری، 1394؛ شفیعی و همکاران، 1391). بنابراین فرضیه زیر پیشنهاد میشود:
فرضیه پنجم: آموزش کارآفرینی میتواند باعث افزایش کارآفرینی شود.
۲ـ۱ـ۶ـ انتقال تحقیق و توسعه43
تحقیق و توسعه، كار خلاقانهای است كه در یک چارچوب سیستماتیک سامان مییابد تا به دانش موجود در زمینه انسان، فرهنگ و جامعه بیفزاید و برای این دانش، كاربردهای تازهای را ایجاد كند. دانش جدید غالباً در مؤسسات پژوهشی و یا شركتهای بزرگ ایجاد میشود. دانش موجود و نتایج پژوهشها برای ایفای نقش در اقتصاد نیازمند تبدیل شدن به دانش اقتصادی مفید هستند و ابداعات و ابتکارات میبایست به نوآوری تبدیل شوند. این فرایند تبدیل میتواند هم توسط شركتهای تثبیت شده و هم از طریق شركتهای كارآفرین نوآور انجام شود (آکس و همکاران، 2006).
تئوری کارآفرینی سرریز دانش بیانگر آن است که فعالیتهای کارآفرینانه به سرمایهگذاری در دانش دیگر بنگاهها واکنش نشان میدهد و به‌این‌ترتیب برای کارآفرینان فرصت ایجاد میکند (اکس و همکاران، 200۸). بر پایه این تئوری، در مدل دیدهبان جهانی كارآفرینی فرض بر این است كه كشورهایی كه انتقال دانش توسط فرآیندهای تحقیق و توسعه از آزمایشگاهها به كسبوكارها و استارت آپها و كارآفرینان نسبتاً سریع و ارزان میباشد، كسبوكارها نوآور بیشتری خواهند داشت. لذا هر چه دسترسی به فناوریهای جدید برای افراد در كشور بیشتر باشد، میزان فعالیت كارآفرینی و خصوصاً كارآفرینی نوآورانه بیشتر خواهد شد. بر این اساس، در اقتصادهایی که در آن انتقال دانش از صاحبان کسبوکار به کارآفرینان سریعتر و ارزان‌تر است، در مقایسه با کشورهایی که این روند آهسته و پرهزینه‌تر است، نرخ فعالیتهای کارآفرینانه بالاتری دارند. علاوهبراین، در کشورهایی که زیرساختها و شبکه روابط بین بنگاهها، دانشگاهها و دولت وجود دارد، انتشار سریعتر اطلاعات و دانش و گسترش نوآوریهای علمی و تکنولوژیک را بدنبال خواهد داشت (نقوی و فلاح، 1392). لذا فرضیه زیر پیشنهاد میشود:
فرضیه ششم: ميزان تحقيق و توسعه‌ای كه به فرصتهای تجاري منتهي شده و در دسترس کسب‌وکارها قرار میگیرد باعث تسهیل روند کارآفرینی میشود.
۲ـ۱ـ۷ـ زیرساخت تجاری و حقوقی44
مطابق با تعریف دیدهبان جهانی كارآفرینی، زیرساخت تجاری و قانونی درباره وجود قانون حقوق مالکیت، خدمات تجاری، حسابداری، ارزیابی و قانونی و نهادهایی است كه از شركتها حمایت كرده یا آنها را ارتقا میدهند. در دسترس بودن خدمات كسب وكاری خوب به كارآفرین اجازه میدهد بر فرایند اصلی كسب و كارش تمركز كرده و تبعا به كارایی و بهره تخصصی حاصل از فرایند اصلی كسب و كار دست یابند(لووی، 2007). فقدان خدمات حقوقی میتواند مانعی برای فعالیتهای کارآفرینانه باشد (برنر45، 1992). به همین ترتیب، سیستم‌های حقوقی با قوانین ورشکستگی کمتر پیچیده و شفاف‌تر، بر میزان فعالیتهای کارآفرینانه در سطح ملی تأثیر مثبت می‌گذارند. با توجه به موارد گفته‌شده فرضیه زیر پیشنهاد میشود:
فرضیه هفتم: دسترسی به زیرساختهای تجاری و قانونی باعث تسهیل فرآیند کارآفرینی میشود.
۲ـ۱ـ۸ـ پویایی بازار داخلی46
ورود به بازار در مدل دیدهبان جهانی كارآفرینی به عنوان عامل برونزا ساختار بازار مورد توجه قرار گرفته كه شامل دو بخش "پویایی بازار" كه بر سرعت تغییرات بازار تمركز داشته و " باز بودن بازار" كه مرتبط با آسانی ورود به عرصه كسب و كار است.
پویایی بازار و ساختار صنعت عوامل محرک فعالیتهای كارآفرینانه هستند. ورود شركتهای جدید عامل محرک مهمی برای پویایی بازار ایجاد میكند، ولی پویایی بازار به خودی خود نیز فرصتهایی برای ورود كارآفرینان ایجاد میکند. بدین ترتیب رابطهای دوطرفه بین ورود شركتهای جدید و پویایی بازار وجود دارد پویایی بازار بر رشد اقتصاد کلان در بلندمدت تأثیر می‌گذارد (کلیپر و اسلیپر47، ۲۰۰۵). پویایی بازار بهویژه در بخش‌هایی که دارای فناوری پیشرفته هستند چشمگیر است. بخش‌هایی که دارای فناوری پیشرفته هستند به علت کوتاه‌تر شدن چرخه‌ی عمر محصولات و خدمات که اغلب به دلیل نوسانات ناشی از معرفی محصولات و خدمات جدید است، بی‌ثبات‌تر هستند (رونیویچ واردین48، 2۰۱۳). در کشورهایی که پویایی بازار به‌سرعت در حال تغییر است، انتظار می‌رود میزان بالایی از فعالیتهای کارآفرینانه وجود داشته باشد. درنتیجه فرضیه زیر پیشنهاد میشود:
فرضیه هشتم: تغییرات چشمگیر در فرصتهای بازار، باعث بهبود فعالیتهای کارآفرینی است.
۲ـ۱ـ۹ـ گنجایش بازار داخلی49
گنجایش بازار داخلی (باز بودن بازار داخلی) سهولت ورود به بازار را در بر میگیرد. یافته‌ها درباره‌ی گنجایش بازار مبهم هستند و به نتیجه واحدی نرسیده اند. تحقیقات نشان میدهد که ارتباط بین موانع ورود به بازار با فعالیت کارآفرینانه در کلیه اقتصادها منفی است (سوبل و همکاران، 2007). باوجوداین، نتایج تعدادی از مطالعات نشان داده است که موانع ورود بر توزیع فعالیت تجاری بین اقتصاد رسمی و غیررسمی تأثیر می‌گذارد، نه بر حجم کل فعالیت در سطح ملی (ون استل و همکاران50، ۲۰۰۷). در سایر مطالعات، موانع ورودی به‌جای حجم کل فعالیت در سطح ملی بر توزیع فعالیت تجاری بین اقتصاد رسمی و غیررسمی تأثیر می‌گذارد (ون استل و همکاران، ۲۰۰۷). نرخ بالای کارآفرینی در یک اقتصاد، به‌احتمال‌زیاد، دارای تأثیر مثبت بر ورود به بازار جدید است (سالیمات و کولن51، ۲۰۱۰). بنابراین فرضیه زیر پیشنهاد میشود:
فرضیه نهم: ميزان آزادي شرکت‌های جديد در ورود به بازارهاي موجود باعث افزایش کارآفرینی میشود.
۲ـ۱ـ۱۰ـ دسترسی به زیرساختهای فیزیکی52
زیرساختهای فیزیکی (حمل‌ونقل، زمین یا فضای عملیاتی، خدمات ارتباطات و غیره) برای کارآفرینی حیاتی است (وندی ون53، ۱۹۹۳). دسترسی به زیرساختهای فیزیکی، با سرعت بخشیدن به دسترسی به منابع (دفتر کار، تجهیزات، حمل‌ونقل، مخابرات و خدمات عمومی)، کارآفرینی را تسهیل میکند. درحالی‌که دسترسی به زیرساختهای فیزیکی ممکن است در اقتصادهای مبتنی بر نوآوری بی‌اهمیت باشد، در اقتصادهای مبتنی بر منابع (منبع محور)، یک مانع عمده برای راهاندازی یک کسبوکار جدید محسوب میشود (غنی و همکاران54، 2014). اودرچ و همکاران55 (2015) نشان میدهند که کارآفرینی ممکن است با نوع خاصی از زیرساختها مانند پهنای باند در ارتباط باشد، درحالی‌که با سایر اشکال زیرساختها مانند بزرگراه‌ها و راه‌آهن‌ها در ارتباط نباشد. لذا فرضیه زیر پیشنهاد میشود:
فرضیه دهم: سهولت دسترسي به منابع فيزيكي و خدماتی باعث تسهیل روند کارآفرینی میشود.
۲ـ۱ـ۱۱ـ هنجارهای اجتماعی و فرهنگی56
در بین عوامل تقویت یا تضعیفکننده کارآفرینی، فرهنگ عامل بسیار مهمی تلقی میشود. ارزشها و هنجارهاي جامعه تا حد بسیار زیادي توسعه کارآفرینی را تحت تأثیر قرار میدهد. بنابراین، نوع نگرش‌ها، ارزشها و هنجارهاي موجود، فرهنگ را تعیین میکند و چگونگی رشد و پیشرفت نوآوري را فرهنگ را رقم میزند. دو ویژگی اصلی از ویژگیهای فرهنگی اکوسیستم کارآفرینانه عبارت‌اند از نگرش‌های فرهنگی و تاریخچه‌ی کارآفرینی در یک فرهنگ (اشپیگل، ۲۰۱۵). به نظر میرسد، در جامعه‌ای که ارزشها و هنجارهاي اجتماعی در سطح بالایی قرار داشته و افراد متعهد به رعایت آنها هستند، اعتماد وجود داشته و تمایل به درگیر شدن در رفتار فرصتطلبانه و رانتی محدود است.
لازم است که بین معیارهای فرهنگ ملی یا ارزش‌های جهانی در مقابل نگرش‌های خاص به کارآفرینی یا اعتقادات مربوط به کارآفرینی تفاوت قائل شد (لوی و اوتیو، ۲۰۰۸). منزلت اجتماعی برای کارآفرینی (با توجه به نگرش‌ها در مورد افرادی که ثروت شخصی خود را از طریق فعالیت کارآفرینی کسب کردهاند) و همچنین تبلیغات مثبت و رسانه‌ای در مورد این موضوع، میتواند بر برداشت فرد از مطلوبیت اجتماعی و تمایل به شرکت در کارآفرینی تأثیر بگذارد (رینولدز 2011). با توجه به موارد فوق‌الذکر فرضیه زیر پیشنهاد میشود:
فرضیه یازدهم: هنجارهای اجتماعی و فرهنگی می‌توانند سبب بهبود فرآیند کارآفرینی شوند.
3- اکوسیستم کارآفرینی در ایران
كارآفرینی در خلأ رخ نمیدهد بلکه فعالیتهای كارآفرینانه متأثر از اکوسیستم كارآفرینی و كسب و كار در جامعه هستند. در واقع عوامل محیطی مانند عوامل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در خلق كسب و كار جدید و محیط كارآفرینانه، نقش كلیدی دارند. سالانه، همه كشورهای شركتكننده در برنامه دیدهبان جهانی كارآفرینی حداقل با 36خبره كارآفرینی و یا كارآفرینان خبره مصاحبه میكنند. نظرسنجی از خبرگان ملی كارآفرینی )مانند دیگر مطالعات برای ارزشیابی شرایط خاص ملی در نظرگرفته میشود). اما نظرسنجی از خبرگان ملی تنها بر ویژگیهایی از محیط تمركز میكند كه اثر معنیداری بر رویکردها و فعالیتهای كارآفرینانه دارند. بر این اساس از خبرگان كارآفرینی و كارآفرینان خبره خواسته میشود دیدگاه خود را درباره مهمترین شرایطی كه میتواند بر تسهیل (یا بازدارندگی) فعالیت كارآفرینانه و توسعه كشور اثر بگذارد را بیان نمایند. نظرسنجی از خبرگان كارآفرینی با استفاده از مقیاس لیکرت 7 گزینه ای صورت میگیرد.
براساس مدل دیدهبان جهانی كارآفرینی، 12 شاخص، شرایط چارچوب یا اكوسیستم كارآفرینانه كشورها را نشان میدهد. ارزیابی اکوسیستم کارآفرینی ایران بیانگر اهتمام جدي براي توسعه فعالیتهاي کارآفرینانه است (زالی و فقیه57، 2018). براساس گزارش دیدهبان جهـانی کـارآفرینی (2019)، مقایسـه اکوسیستم کارآفرینی ایران با متوسط اقتصادهاي سهگانه منطقه، نشان میدهد وضعیت کشـور در دو عامل زیرساختهاي فیزیکی و پویاییهاي بازار داخلی مطلوب بوده و همچنین بر اساس جدول 2، بیشترین رشد در سال 98 (نسبت به 97) مربوط به سیاستهای دولت (عوارض و بروکراسی) است. سیاستهای دولت در زمینه توسعه کارآفرینی با 31 درصد رشد نیز در رتبه دوم ایـن افـزایش قـرار دارد.
جدول 2. مقایسه اکوسیستم کارآفرینانه بین سالهاي
1396 تا 1398
شرایط/چارچوب کارآفرینانه | سال 1396 | سال 1397 | درصد رشد 97 نسبت به 96 | سال 1398 | درصد رشد 98 نسبت به 97 |
دسترسی به تأمین مالی کارآفرینانه | 2/9 | 82/3 | 38/5- | 26/3 | 65/0- |
سیاستهای دولت: حمایتی و ارتباطی | 3/7 | 83/3 | 47/3- | 07/3 | 76/0- |
سیاستهای دولت: مالیات و بروکراسی | 2 | 93/2 | 93/0 | 24/3 | 31/0 |
برنامههای کارآفرینی دولت | 2/1 | 91/2 | 71/1 | 09/3 | 18/0 |
آموزش کارآفرینی در دوران مدرسه | 3/1 | 89/2 | 59/1 | 89/2 | 0 |
آموزش کارآفرینی بعد از دوران مدرسه | 3/8 | 76/3 | 54/4- | 26/3 | 50/0- |
انتقال تحقیق و توسعه | 2/6 | 30/3 | 9/2- | 11/3 | 19/0- |
زیرساختهای قانونی و تجاری | 1/9 | 56/3 | 54/5- | 98/2 | 67/0- |
زیرساختهای فیزیکی | 6 | 71/5 | 29/0 | 50/3 | 21/2- |
پویاییهای بازار داخلی | 4/6 | 66/5 | 74/0 | 04/3 | 62/2- |
سختی ورود به بازار داخلی یا مقررات ورود | 1/2 | 87/3 | 77/1 | 32/3 | 55/0- |
هنجارهای اجتماعی و فرهنگی | 4/2 | 18/4 | 78/1 | 01/3 | 17/1- |
نمودار3. مقایسه اکوسیستم کارآفرینانه در ایران بین
سالهاي 96 ،97 و 98
با توجـه به آمار گزارش شده در جدول 3، از آنجایی که بـه ایـن کـه ایـران در گـروه درآمدي متوسط قرار دارد، مقایسه در این گروه نشان میدهد که کشـورمان تنهـا در شـاخص پویاییهاي بازار داخلی از میانگین گروه درآمدي متوسط بالاتراسـت (GEM، 2018).
جدول 3. شاخصهاي اکوسیستم کارآفرینی در سه سطح درآمدملی کشورها (گزارش 2018)
شرایط چارچوب کارآفرینانه | درآمد ملی |
|
|
|
|
| پایین | متوسط | بالا | میانگین جهانی | ایران |
82/3 | 12/4 | 55/4 | 16/4 | 82/3 | |
سیاستهای دولت: حمایتی و ارتباطی | 94/3 | 97/3 | 57/4 | 16/4 | 83/3 |
سیاستهای دولت: مالیات و بروکراسی | 71/3 | 62/3 | 04/4 | 79/3 | 93/2 |
برنامههای کارآفرینی دولت | 72/3 | 07/4 | 82/4 | 21/4 | 91/2 |
آموزش کارآفرینی در دوران مدرسه | 95/2 | 05/3 | 27/3 | 09/3 | 89/2 |
آموزش کارآفرینی بعد از دوران مدرسه | 36/4 | 79/4 | 85/4 | 66/4 | 76/3 |
انتقال تحقیق و توسعه | 45/3 | 48/3 | 28/4 | 74/3 | 30/3 |
زیرساختهای قانونی و تجاری | 78/4 | 61/4 | 07/5 | 82/4 | 56/3 |
زیرساختهای فیزیکی | 54/5 | 10/6 | 63/6 | 09/6 | 71/5 |
پویاییهای بازار داخلی | 64/5 | 35/5 | 05/5 | 35/5 | 66/5 |
سختی ورود به بازار داخلی یا مقررات ورود | 92/3 | 91/3 | 46/4 | 10/4 | 87/3 |
هنجارهای اجتماعی و فرهنگی | 54/4 | 07/5 | 84/4 | 82/4 | 18/4 |
نمودار 4، مقایسه اکوسیستم کارآفرینانه ایران با کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا58(MENA) نشان داده است که شاخصهای اکوسیستم کارآفرینانه در ایران قریب به اتفاق کمتر از متوسط شاخص های اکوسیستم کارافرینی در 10 کشور عضو MENA
شرکتکننده در گزارش GEM سال 2019 است.
نمودار 4. مقایسه اکوسیستم کار آفرینی در ایران با
کشورهای منطقه MENA
سیاست های دولت ایران برای تشویق مشاغل دانش بنیان بسیار موثر بوده است. با این حال، سیاستهای دولت در رابطه با مالیات، بهویژه سیاستهای مالیات بر ارزش افزوده، بر کارآفرینی تأثیر منفی گذاشته است، بهطوری که کسبوکارهای کوچک و متوسط بهویژه تحت تأثیر قرار گرفتهاند. با توجه به نتایج نظرسنجی GEM ایران در سال 2019، پرواضح است که کسبوکارهای دانش بنیان و مراکز نوآوری باید در دانشگاههای کشور توسعه یابد. بر اساس گزارش اخیر در مورد اهداف توسعه پایدار سازمان ملل (SDGs) ، بخش کارآفرینی اجتماعی ایران بهبود یافته است، به خصوص در مورد کارآفرینی سبز در جهت دستیابی به هدف تولید و مصرف مسئولانه. در سال های اخیر تعداد استارتاپهای ایرانی مشارکت کننده در SDG سازمان ملل افزایش یافته است که نمونههای آن استارتاپهای گردشگری پایدار است. اخیراً، تمرکز دولت ایران بر توسعه مشاغل دانش بنیان و نوآورانه بوده است. با اطلاع از نتایج نظرسنجی GEM ایران، معاونت علمی و فناوری جمهوری اسلامی ایران معافیت های مالیاتی را برای مشاغل دانش بنیان و مبتکر تا 15 سال پیشنهاد کرده است. علاوهبراین، براساس توصیه و پیشنهادات تیم GEM ایران، وزارت آموزش و پرورش برنامه های آموزش کارآفرینی جوانان را با جامعه هدف دانشآموزان دبستان و دبیرستان ارائه داده است.
4- روششناسي
دادههای موجود در پژوهش حاضر به دوره زمانی کوتاه و تعداد مقاطع زیاد دارای تورش درون‌زایی متغیرهای توضیحی است که دادههای تابلویی قادر به حل این مشکل نیستند. ازآنجایی‌که دادهها در پژوهش حاضر دارای ساختار پانل پویا نامتوازن است؛ از این‌رو امکان درون‌زایی و ناهمگن بودن غیرقابل مشاهده دادهها با استفاده از ﺑﺮآوردﮔﺮﻫﺎی روش ﮔﺸﺘﺎورﻫﺎی تعمیمیافته (GMM) ارائه‌شده توسط (آرلانو59، 2003) کنترل میشود. در پژوهش حاضر با بهرهگیری از مطالعه هشاواریا و اینگرام60(2018)، به بررسی اثر اجزاء مختلف شرایط چارچوب کارآفرینانه (اکوسیستم کارآفرینی) بر سطح فعالیتهای کارآفرینانه، برای کشورهای عضو دیدهبان جهانی کارآفرینی، طی دوره زمانی 2017-2008 پرداخته میشود. الگوی اقتصادسنجی مورداستفاده در این پژوهش، روش GMM با استفاده از نرم‌افزار STATA 14 میباشد. تابع تولید بکار گرفته‌شده در این تحقیق به‌صورت زیر تصریح میشود:
(1) 
که در آن، E متغیر وابسته و بیانگر مراحل مختلف کارآفرینی شامل انگیزه کارآفرینی، کارآفرینی نوپا و کارآفرینی تثبیتشده میباشد. EFCs بیانگر اجزاء 12گانه اکوسیستم کارآفرینانه است که عبارت‌اند از: تأمین مالی کارآفرینان، سیاستهای دولت، مالیات و بروکراسی، برنامههای دولت، تحصیلات پایهای کارآفرینی، تحصیلات دانشگاهی کارآفرینی، انتقال تحقیق و توسعه، زیرساخت تجاری و حقوقی، پویایی بازار داخلی، گنجایش بازار داخلی، زیرساختهای فیزیکی و خدماتی و هنجارهای اجتماعی و فرهنگی. متغیر Z بیانگر متغیرهای کنترل شامل تولید ناخالص داخلی، رشد تولید ناخالص داخلی سرانه، زمان لازم برای شروع کسبوکار و نرخ بیکاری است. آمارهای مربوط به اجزاء EFC از سایت دیدهبان جهانی کارآفرینی استخراج شده است و متغیرهای کنترل برای تمامی کشورها از سایت بانک جهانی استخراج شدهاند. الگوی اقتصادسنجی (1) برای سه گروه از كشورهای منتخب
منبعمحور، كاراییمحور و نوآوریمحور و بر اساس تقسيمبندی دیدهبان جهانی کارآفرینی در سال 2017، برآورد شده است. در جدول (4)، نمونه کشورهای مورد بررسی در مطالعه حاضر گزارش شده است.
جدول 4. لیست کشورها بر اساس تقسیم‌بندی GEM
کشورهای منبعمحور | کشورهای | کشورهای نوآوریمحور |
آنگولا، بنگلادش، باربادوس، بلیز، بولیوی، بوتسوانا، بورکینافاسو، کامرون، اتیوپی، گواتمالا، غنا، اردن، قزاقستان، کوزوو، لبنان، لیبی، ماداگاسکار، مالاوی، مراکش، نامیبیا، نیجریه، فلسطین، پاکستان، سنگال، سورینام، سوریه، تونگو، ترینیدادوتوباگو، تونس، وانواتو، ونزوئلا، ویتنام، اوگاندا، زامبیا | الجزیره، آرژانتین، بوسنی، برزیل، بلغارستان، شیلی، کلمبیا، کاستاریکا، قبرس، دومینیکن، اکوادور، مصر، السالوادور، گرجستان، اندونزی، هند، ایران، جامائیکا، لتونی، لوکزامبورگ، مقدونیه، مکزیک، مونته‌نگرو، پاناما، پرو، فیلیپین، پورتوریکو، روسیه، عربستان، صربستان، آفریقای جنوبی، تایوان، اروگوئه، تایلند | استرالیا، اتریش، بلژیک، کانادا، چین، کرواسی، جمهوری چک، دانمارک، استونی، فنلاند، فرانسه، آلمان، یونان، هنگ‌کنگ، مجارستان، ایسلند، ایرلند، اسرائیل، ایتالیا، ژاپن، لیتوانی، مالزی، کره جنوبی، هلند، نروژ، لهستان، پرتقال، قطر، سنگاپور، اسلواکی، اسلوونی، اسپانیا، سوئد، سوئیس، ترکیه، امارات، انگلیس، آمریکا |
5- يافتههاي پژوهش
5ـ۱ـ نتایج آزمون ریشه واحد
به‌منظور بررسی پایایی متغیرها، از آزمون ریشه واحد پانلی فیشر- فیلیپس پرون (PP-Fisher) و فیشر- دیکی
منبع: یافتههای تحقیق
پس از اطمینان از پایایی متغیرها و در ادامه، قبل از تخمین ارتباط پویای بین متغیرهای مدل، به‌منظور بررسی وجود هم‌خطی بین متغیرهای مدل از آزمون همبستگی استفاده شده است که نتایج آن در جدول (6) گزارش‌شده است.
|
فولر تعمیمیافته (ADF-Fisher) استفاده شده است. نتایج آزمون ریشه واحد در جدول (5) گزارش شده است. با توجه به نتایج، فرضیه وجود ریشه واحد در متغیرها منتفی است و ازاین‌رو همه متغیرها در سطح پایا هستند.
جدول 5. نتایج آزمون ریشه واحد |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آزمون همبستگی استفاده شده است که نتایج آن در جدول (6) گزارش‌شده است.
|
جدول6. ضریب همبستگی بین متغیرهای مدل
منبع: یافتههای تحقیق
به دلیل عدم وجود همبستگی بالا بین متغیرهای مدل، از همه ارکان رقابتپذیری در تخمین مدل استفاده شده است. در گام بعدی برای برآورد مدل، به‌منظور تعیین مشخص بودن معادله برآوردی، از آزمون تشخیص سارگان61 استفاده میشود که نتایج آن در جدول (7) آورده شده است.
جدول7. آزمون اعتبار ابزارهای مورداستفاده در مدل
ارزش احتمال | آماره |
0.084 | Chi2 |
0.886 | Prob > chi2 |
منبع: یافتههای تحقیق
با توجه به نتایج جدول (7)، فرضیه صفر مبنی بر اعتبار متغیرهای ابزاری مورداستفاده در مدل رد نمیشود. بنابراین، ابزارهای استفاده‌شده در مدل معتبر بوده و مدل صحیح میباشد.
5ـ۲ـ نتایج و بحث
در جدول (8) نتایج برآورد مدل برای تأثیرگذاری اکوسیستم کارآفرینانه بر مراحل کارآفرینی در کشورهای منبعمحور گزارش شده است.
جدول8. نتایج برآورد مدل برای کشورهای منبعمحور
متغیر | انگیزه کارآفرینانه | کارآفرینی نوپا | کارآفرینی تثبیتشده |
ضرایب | ضرایب | ضرایب | |
محیط مالی | ۰٫428- (0٫10-) | 9٫9187- (2٫29-) | 6٫741- (2٫94-) |
سیاستهای دولت | 6٫754- (1٫66-) | 2٫082- (0٫47-) | 3٫672 (1٫66-) |
مالیات و بروکراسی | 4٫231 (1٫08) | 8٫8751- (0٫20-) | 2٫87 (1٫36-) |
برنامههای دولت | 6٫820- (0٫91-) | 3٫7117 (0٫46) | 1٫698 (0٫44) |
تحصیلات پایهای کارآفرینی | 19٫821 (4٫04) | 10٫3066 (2٫04) | 8٫519 (3٫04) |
تحصیلات دانشگاهی کارآفرینی | 3٫043 (0٫53) | 1٫6903 (0٫29) | 1٫257 (0٫38) |
انتقال تحقیق و توسعه | 36٫959- (5٫02-) | 7٫1763- (0٫97-) | 2٫682- (0٫73-) |
زیرساخت تجاری و حقوقی | 10٫001- (1٫27-) | 3٫4338- (0٫36-) | 8٫271 (1٫97) |
پویایی بازار داخلی | 10٫723 (3٫33) | 2٫6921 (0٫85) | 9٫659 (5٫12) |
گنجایش بازار داخلی | 7٫204- (1٫45-) | 11٫4567- (2٫20-) | 6٫72- (2٫49-) |
زیرساختهای فیزیکی و خدماتی | 3٫874 (1٫45) | 1٫4461- (0٫44-) | 3٫714- (2٫64-) |
هنجارهای اجتماعی و فرهنگی | 5٫557 (1٫17) | 8٫0738 (1٫68) | 14٫193 (4٫62) |
تولید ناخالص داخلی | 3٫01- (1٫98-) | 1٫63- (1٫03-) | 3٫58- (4٫11-) |
رشد تولید ناخالص داخلی سرانه | 1٫058 (2٫25) | ۰٫7371 (1٫57) | ۰٫072 (0٫29) |
زمان لازم برای شروع کسبوکار | ۰٫102- (2٫07-) | ۰٫1172- (2٫43-) | ۰٫145- (2٫88-) |
بیکاری | ۰٫176 (0٫55) | ۰٫1825 (0٫49) | ۰٫316 (1٫74) |
آزمون خودهمبستگی آرلانو و باند | |||
| Pr>Z | Z | وقفه |
وجود خودهمبستگی | 0.0001 | -4.52 | اول |
عدم وجود خودهمبستگی | 0.651 | 0.43 | دوم |
*اعداد داخل پرانتز بیانگر ارزش احتمال آماره t می باشد
منبع: یافتههای پژوهش
با توجه به نتایج جدول 8، تأثیر محیط مالی بر کارآفرینی نوپا و تثبیتشده منفی و معنیدار بوده است که با توجه به توسعه‌نیافتگی بازارها و مؤسسات مالی در کشورهای منبعمحور، این نتیجه دور از انتظار نیست. اما، با توجه به ناکارآمد بودن سیاست‌گذاری دولتها و بوروکراسی گسترده در کشورهای منبعمحور، سیاستها و برنامههای دولت و بر روند کارآفرینی در این کشورها تأثیرگذار نبوده است. آموزش کارآفرینی در سطوح پایهای بر روند کارآفرینی در این کشورها تأثیر مثبت و معنادار داشته است در حالی تحصیلات و آموزش کارآفرینی در سطوح بالاتر دانشگاهی بر روند کارآفرینی تأثیر معنادار نداشته است. متغیر زیرساختها و انتقال تحقیق و توسعه با توجه به توسعه‌نیافتگی و زیرساختهای ضعیف و توسعهنیافته تجاری، فیزیکی و حقوقی بر روند کارآفرینی در این کشورها تأثیرگذار نبوده است. پویایی بازار داخلی بر روند انگیزه کارآفرینانه و کارآفرینی تثبیتشده تأثیر مثبت و معنادار داشته است که این نتیجه را میتوان با توجه به سطح بالای تقاضا و نیازهای برآورده نشده در این کشورها توضیح داد. هنجارها و منزلت اجتماعی کارآفرینان در کشورهای منبعمحور بر روند انگیزههای کارآفرینانه و کارآفرینی نوپا تأثیر مثبت اما بیمعنی داشته است و بر کارآفرینی تثبیتشده تأثیر مثبت و معنادار داشته است. رشد تولید ناخالص داخلی بر شکلگیری انگیزههای کارآفرینانه تأثیر مثبت و معنادار داشته است. و با توجه به محیط کسبوکار نامناسب در این کشورها، شاخص سهولت کسبوکار بر روند مراحل مختلف کارآفرینی در این کشورها تأثیر منفی و معنادار داشته است.
در جدول (9) نتایج برآورد مدل بر روند مراحل کارآفرینی در کشورهای کارآییمحور آورده شده است.
جدول9. نتایج برآورد مدل برای کشورهای کاراییمحور
متغیر | انگیزه کارآفرینانه | کارآفرینی نوپا | کارآفرینی تثبیتشده |
ضرایب
| ضرایب
| ضرایب
| |
محیط مالی | 2٫745 (0٫90) | 0٫2568 (0٫16) | 1٫557 (1٫56) |
سیاستهای دولت | 4٫92 (2٫05) | 1٫1385 (0٫91) | ۰٫955- (1٫15-) |
مالیات و بروکراسی | 4٫514- (1٫98-) | 1٫1239- (0٫95-) | 3٫326 (3٫25) |
برنامههای دولت | 7٫50934 (2٫34) | 2٫0485 (1٫26) | ۰٫161 (2٫14) |
تحصیلات پایهای کارآفرینی | 7٫72 (2٫53) | 0٫1559 (0٫1) | 1٫814- (1٫44-) |
تحصیلات دانشگاهی کارآفرینی | ۰٫582 (0٫16) | 2٫996 (2٫53) | 1٫822 (3٫77) |
انتقال تحقیق و توسعه | 12٫101 (3٫18) | 6٫5082 (3٫22) | ۰٫242- (0٫15-) |
زیرساخت تجاری و حقوقی | 11٫886 (3٫74) | 3٫0391 (1٫86) | ۰٫942 (0٫89) |
پویایی بازار داخلی | ۰٫988 (0٫46) | 2٫0333 (2٫84) | 1٫180 (2٫21) |
گنجایش بازار داخلی | 6٫613 (2٫71) | 0٫881- (0٫44-) | 2٫172 (3٫77) |
زیرساختهای فیزیکی و خدماتی | 2٫554 (1٫13) | 2٫3803 (2٫01) | 1٫678 (2٫91) |
هنجارهای اجتماعی و فرهنگی | 7٫637 (2٫59) | 1٫6043 (1٫04) | 2٫794 (2٫62) |
تولید ناخالص داخلی | 2٫59- (1٫73-) | 5٫43- (0٫7-) | 6٫47- (1٫35-) |
رشد تولید ناخالص داخلی سرانه | ۰٫051- (0٫20-) | 0٫0879- (0٫65-) | ۰٫026- (-0٫37) |
زمان لازم برای شروع کسبوکار | ۰٫0364 (0٫98) | 0٫0398 (1٫91) | ۰٫045 (2٫02) |
بیکاری | ۰٫268- (1٫86-) | -0٫2199 (2٫71-) | ۰٫026 (0٫2) |
آزمون خودهمبستگی آرلانو و باند | |||
| Pr>Z | Z | وقفه |
وجود خود همبستگی | 0.0001 | -3.87 | اول |
عدم وجود خودهمبستگی | 0.678 | 0.39 | دوم |
با توجه به نتایج جدول 9، تأثیر محیط مالی بر روند مراحل کارآفرینی در کشورهای کاراییمحور مثبت اما
بیمعنی بوده است که با توجه به روند روبه رشد بازارهای مالی در این کشورها و گذار از مرحله منبع محوری و ورود به مرحله کاراییمحور پدیدهای قابل‌انتظار است. سیاستها و برنامههای دولت و کارایی مالیاتی بروکراسی در کشورهای کاراییمحور تأثیر مثبت و معنی بر روند
شکلگیری انگیزههای کارآفرینانه و کارآفرینی تثبیتشده در اینگونه کشورها داشته است. آموزش کارآفرینی در سطح پایه موجب ترغیب انگیزه کارآفرینانه در این کشورها شده است و درعین‌حال تحصیلات کارآفرینی در سطح دانشگاهی بر روند کارآفرینی نوپا و تثبیتشده تأثیر معنادار و مثبت داشته است که این مطلب مؤید کارایی سیستم آموزشی در اینگونه کشورهاست. انتقال تحقیق و توسعه و سرریز دانش در اینگونه کشورها بر انگیزه کارآفرینی و کارآفرینی نوپا مطابق با مبانی نظری تأثیر مثبت داشته است. تأثیر زیرساختها در این کشورها بر انگیزه کارآفرینی و کارآفرینی نوپا تأثیر مثبت و معنیدار داشته است در حالی بر کارآفرینی تثبیتشده تأثیر منفی اما بیمعنی داشته است که بیانگر این است که سطح زیرساختها در این کشورها هنوز به توسعهیافتگی کامل نرسیده است. با توجه به محیط پویا، رقابتی بودن بازارها و رشد پایدار تقاضا در این کشورها، پویایی و گنجایش بازار داخلی بر روند کارآفرینی تثبیتشده و نوپا تأثیر مثبت و معنادار داشته است. تأثیر هنجارهای کارآفرینی بر روند شکلگیری و توسعه فعالیتهای کارآفرینانه در این کشورها تأثیر مثبت داشته است. توجه به منزلت کارآفرینی و وجود فرهنگ کارآفرینی در این کشورها موجبات رشد کارآفرینی در این کشورها فراهم آورده است. با توجه به محیط کسبوکار رو به رشد در این کشورها و زمان شروع به کسبوکار نسبتاً مناسب در این کشورها، تأثیر این متغیر بر کارآفرینی تثبیتشده مثبت و معنادار شده است.
جدول10. نتایج برآورد مدل برای کشورهای نوآوری محور
متغیر | انگیزه کارآفرینانه | کارآفرینی نوپا | کارآفرینی تثبیتشده |
ضرایب | ضرایب | ضرایب | |
محیط مالی | ۰٫324 (2٫24) | 0٫271- (0٫45-) | ۰٫0167 (2٫03) |
سیاستهای دولت | 2٫348 (2٫15) | 1٫644 (3٫43) | ۰٫0545 (0٫11) |
مالیات و بروکراسی | ۰٫854 (0٫70) | 0٫500- (0٫92-) | ۰٫440- (0٫75-) |
برنامههای دولت | 2٫925- (1٫70-) | 1٫545 (2٫06) | ۰٫318 (0٫39) |
تحصیلات پایهای کارآفرینی | 1٫565- (0٫88-) | 0٫0779 (0٫1) | 1٫789 (2٫12) |
تحصیلات دانشگاهی کارآفرینی | ۰٫485 (0٫30) | 0٫245 (0٫35) | 1٫173 (2٫34) |
انتقال تحقیق و توسعه | 3٫734 (1٫97) | 1٫012 (4٫22) | 1٫989 (2٫23) |
زیرساخت تجاری و حقوقی | 1٫444 (0٫99) | 0٫592 (2٫92) | 1٫494 (2٫14) |
پویایی بازار داخلی | 1٫333- (1٫41-) | 0٫204 (2٫49) | ۰٫484 (1٫10) |
گنجایش بازار داخلی | 2٫325 (2٫49) | 0٫166- (0٫24-) | 1٫964 (2٫66) |
زیرساختهای فیزیکی و خدماتی | ۰٫259 (3٫22) | 0٫862- (1٫59-) | 1٫573 (2٫79) |
هنجارهای اجتماعی و فرهنگی | 1٫138 (0٫75) | 0٫610 (2٫92) | 1٫419 (1٫97) |
تولید ناخالص داخلی | 3٫25 (1٫96) | 2٫08- (2٫86-) | 2٫16- (2٫6-) |
رشد تولید ناخالص داخلی سرانه | ۰٫179 (1٫91) | 0٫077 (1٫88) | ۰٫0519- (1٫17-) |
زمان لازم برای شروع کسبوکار | ۰٫26 (3٫20) | 0٫140 (2٫85) | ۰٫003 (0٫16) |
بیکاری | ۰٫103- (0٫84-) | 0٫123- (2٫27-) | ۰٫009 (0٫16) |
آزمون خودهمبستگی آرلانو و باند | |||
| Pr>Z | Z | وقفه |
وجود خود همبستگی | 0.0007 | -3.23 | اول |
عدم وجود خودهمبستگی | 0.643 | 0.54 | دوم |
اعداد داخل پرانتز بیانگر ارزش احتمال آماره t می باشد
منبع: یافتههای تحقیق
با توجه به نتایج جدول 10، تأثیر محیط مالی بر انگیزه کارآفرینی و کارآفرینی تثبیتشده در کشورهای
نوآوریمحور مثبت و معنیدار است که این پدیده مؤید توسعهیافتگی بازارهای مالی در این کشورهاست. سیاست
و برنامههای دولت در کشورهای نوآوریمحور تأثیر مثبت و معنی بر روند شکلگیری انگیزههای کارآفرینانه و کارآفرینی نوپا داشته است. آموزش کارآفرینی در سطح پایه و در سطح دانشگاهی هردو بر کارآفرینی تثبیتشده تأثیر معنادار و مثبت داشته است که این پدیده را میتوان با توسعهیافتگی سیستم آموزشی و ارتباط صنعت و دانشگاه در اینگونه کشورها مرتبط دانست. سطح تحقیق و توسعه و نوآوری در اینگونه کشورها بر کارآفرینی نوپا و تثبیتشده تأثیر مثبت داشته است که بیانگر سرمایهگذاری کلان این کشورها در امر تحقیق و توسعه است. تأثیر زیرساختها در این کشورها بر تمام سطوح کارآفرینی مثبت و معنیدار است که بیانگر زیرساختهای قوی و توسعه‌یافته در این کشورها است. گنجایش و پویایی بازار داخلی در کشورهای نوآوریمحور محیط مناسبی برای ترغیب انگیزههای کارآفرینانه و رشد و پایداری و تثبیت این کسب‌وکارها است. که نتایج برآورد مدل با این نتایج همخوانی دارد. تأثیر هنجارهای اجتماعی بر روند شکلگیری و توسعه فعالیتهای کارآفرینانه نوپا در این کشورها تأثیر مثبت داشته است. با توجه به محیط کسبوکار مناسب در این کشورها و زمان شروع به کسبوکار پایین در این کشورها، تأثیر این متغیر بر انگیزه کارآفرینی و کارآفرینی نوپا مثبت و معنادار شده است.
6- بحث و بررسی نتایج
نتایج ارائه شده در جدول 8، بیانگر آن است که تأثیر محیط مالی بر مراحل کارآفرینی در کشورهای منبعمحور منفی و معنادار بوده است. این نتایج مخالف نتایج استام62 (۲۰۱۵) و فریزر63 و همکاران (۲۰۱۵) میباشد. این نتیجه بهدلیل عدم توسعهیافتگی بازارهای مالی در اینگونه کشورهاست. همچنین سیاستها و برنامههای دولت و بروکراسی اداری گسترده، زیرساختهای تجاری، فیزیکی و حقوقی و میزان انتقال تحقیق و توسعه بر روند کارآفرینی در این کشورها تأثیر معنادار نداشتهاست. بااین‌حال، تأثیر آموزش کارآفرینی، پویایی بازار داخلی، منزلت اجتماعی کارآفرینان و رشد تولید ناخالص داخلی بر روند رشد کارآفرینی در کشورهای منبعمحور تأثیر مثبت و معنادار داشته است. این نتیجه در راستای یافتههای اشپیگل (۲۰۱۵)، دی‌تاین و چندلر (2007)، کلیپر و اسلیپر (۲۰۰۵) و رونیویچ و واردین (۲۰۱۳) است.
در خصوص کشورهای کاراییمحور نتایج جدول 9 بیانگر آن است که عوامل اکوسیستم مانند تحصیلات، انتقال تحقیقوتوسعه، پویایی بازار داخلی و زیرساختهای فیزیکی و تجاری در کشورهای کارایی محور رابطه‌‌ی مثبت و منفی‌داری با اکوسیستم کارآفرینانه دارد. این نتایج با تحقیقات اودرچ و همکاران (۲۰۱۵)، اشپیگل (۲۰۱۵)، غنی و همکاران (۲۰۱۴) و رونیویچ واردین (۲۰۱۵) همخوانی دارد.
درمورد کشورهای نوآوریمحور، نتایج در جدول 10 بیانگر آن است که سیاستها و برنامههای حمایتی دولت، انتقال تحقیق توسعه، زیرساختهای حقوقی و تجاری، پویایی بازار و فرهنگ و منزلت اجتماعی کارآفرینان بر روند رشد فعالیتهای کارآفرینانه در کشورهای نوآوریمحور تأثیر مثبت و معنادار داشته است. این نتایج مؤید نتایج تحقیقات استام (۲۰۱۵)، رینولدز (۲۰۱۱)، کلاریس و برونیل (۲۰۰۷)، لوی و اوتیو (۲۰۰۷) و مارکمن و همکاران میباشد.
تأثیر سیاستها بر نهادها و توسعه بازار مالی بر روند رشد اقتصادی کشورهای کاراییمحور و کشورهای نوآوریمحور تأثیر مثبت داشته است در حالی تأثیر این متغیرها بر روند رشد اقتصادی در کشورهای منبعمحور منفی بوده است. همچنین تأثیر متغیرهای کارایی بازار کالا و پیچیدگی کسبوکار بر رشد اقتصادی کشورهای منبعمحور تأثیر منفی و بر روند رشد اقتصادی کشورهای نوآوریمحور تأثیر مثبت داشته است. این نتیجه با یافتههای هشاواریا و اینگرام (2018) و آکس و همکاران (2018) سازگار است.
7- نتیجهگیری و ارائه پیشنهادات
در این مقاله، تأثیر اکوسیستم کارآفرینانه بر انگیزههای کارآفرینی، کارآفرینی نوپا و کارآفرینی تثبیتشده در 107 کشور بین سالهای ۲۰۱۷ -2008 و با استفاده از منابع دادههای دیدهبان جهانی کارآفرینی (GEM) موردبررسی قرارگرفته است. نتایج برآورد مدلها نشان داد که تأثیر اکوسیستم کارآفرینانه بر روند فعالیتهای در مراحل مختلف توسعهیافتگی کشورها متفاوت است.
با توجه به یافتههای پژوهش فوق، پیشنهاد‌هایی به‌صورت زیر مطرح میگردد:
دولت و سیاست‌گذاران باید با توجه به سطوح متفاوت توسعهیافتگی کشورها، سیاستهای بهبود محیط کسب و کار و اکوسیستم کارآفرینانه را تصویب و اجرا کنند. دسترسی به تأمین مالی و محیط مالی توسعه‌یافته برای شروع کسبوکار و همچنین دوام و پایداری کسبوکارهای نوپا لازم و ضروری است. یک اکوسیستم کارآفرینانه با ویژگیهایی مانند موانع ورود به بازار کم، سیاستهای حمایتی دولتها برای کارآفرینان، تحصیلات پایهای و دانشگاهی در زمینه کارآفرینی، زیرساختهای بازرگانی و قانونی توسعه یافته، وجود فرهنگ هنجاری حمایتکننده کارآفرینی و نیز محیط کسبوکار مناسب، میتواند موجبات افزایش انگیزه کارآفرینانه، فعالیتهای کارآفرینانه و تثبیت این نوع فعالیتها را فراهم آورد. دولتها نیز باید از طریق کاهش یا تخفیف مالیاتی، پرداخت وامهای ضروری و دیگر برنامههای تنظیمی، کارآفرینان را حمایت کنند و بدین طریق باعث رشد و تثبیت بیشتر کسبوکارهای نوپا شود. همچنین دولتها باید با کاهش مقررات بازرگانی و تجاری، زمان فرآیند سرمایهگذاری و هزینههای کارآفرینان را کاهش دهند.
محدودیت های پژوهش و پیشنهادات آتی
شایان ذکر که محدودیتهای موجود در این پژوهش هم میتواند مربوط به مدل مورد استفاده در پژوهش و هم نتایج پژوهش باشد. محدودیت اول مربوط به نتایج تخمین مدل است، زیرا از آنجاییکه خطای استاندارد کشورها دسته‌بندی نمیشود، میتواند منجر به نتیجه نادرست در نمونه کشورهای مورد بررسی شود. محدودیت دوم مربوط به کمیاب بودن دادههای کشورها و دوره زمانی مربوطه است. محدودیت سوم مربوط به جنبه‌هایی خاصی است که در مودل نادیده گرفته شده است؛ به عنوان مثال، ویژگیهای خاص کشورها مانند سایر عوامل اقتصاد کلان از قبیل نرخ تورم و میزان سرمایهگذاری خارجی، یا ویژگیهای فردی کارآفرینان مانند ترس از شکست، مهارتها یا قابلیتهای کارآفرینانه و همچنین عوامل مرتبط با محیط کسب و کار را برای کشورها در تحقیقات آتی میتواند مورد بررسی قرار گیرد. بنابراین، مدل پیشنهادی به‌طور بالقوه میتواند متغیرهای بیشتری داشته باشد و در واقع یافتههای تحقیق حاضر مرتبط با ویژگیهای خاص مدل مورد استفاده است. بااین‌حال تحقیقات بیشتری لازم است که این جنبه ها را نیز در بر بگیرد. یک جنبه برای تحقیقات بیشتر، غلبه بر مفروضات و ساده‌سازی‌هایی است که به عنوان محدودیتهای مدل هستند.
منابع
1. صمدی، ع، میرهاشمی، م. (۱۳۹۱). بررسی اثر سیاستهای مالیاتی بر فعالیتهای کارآفرینانه (مطالعه موردی کشورهای منبع محور، کارایی محور و نوآور محور). پژوهشنامه مالیات، شماره سی و سوم، مسلسل ۸۱.
2. شیری، حامد(1394)، بررسی رابطه دانشگاه با صنعت و چالشهای آن:پژوهشی کیفی در بین دانشجویان دانشگاه تهران، نشریه صنعت و دانشگاه، سال هشتم، شماره 29 و 30.
3. شفیعی، مسعود؛ رحمانپوری، محمد و بهادری، مرتضی (1391)، بررسی موانع و راهکارهای ارتباط صنعت و دانشگاه، فصلنامه نوآوری و ارزشآفرینی، سال اول، شماره 1.
4. احمدی، زهرا (1394)، شناسایی عوامل مؤثر در ارتباط دانشگاه و صنعت، نشریه صنعت و دانشگاه، سال هشتم، شماره 20 و 30.
5. شهابی، علی و معینی، ابراهیم (1394)، مدلسازی نقش دانشگاه و صنعت در انتقال تکنولوژی با رویکرد سیستمی، فصلنامه مدیریت توسعه فناوری، دوره دوم، شماره 4.
6. امیر پورسعید، محمدعلی (1397)، بررسی
جامعهشناختی رابطه دانشگاه و صنعت، نشریه صنعت و دانشگاه، سال 11، شماره 40.
7. نقوی، علی؛ فلاح، حامد (1392)، بررسي ارتباط بين دانشگاه و صنعت با رويکرد کارآفريني، همایش اتاق یزد، اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی یزد
8. Acs, Z. J., Autio, E., & Szerb, L. (2014). National systems of entrepreneurship: Measurement issues and policy implications. Research Policy, 43(3), 476-494.
9.Acs, Z. J., Estrin, S., Mickiewicz, T., & Szerb, L. (2018). Entrepreneurship, institutional economics, and economic growth: an ecosystem perspective. Small Business Economics, 1-14.
10.Arellano, M., & S. Bond. (1991). Some tests of specification for panel data: Monte Carlo evidence and an application to employment equations. The Review of Economic Studies, 58(2), 277–297.
11.Audretsch, D. B., D. Heger, & T. Veith. (2015). Infrastructure and entrepreneurship. Small Business Economics, 44(2), 219–230.
12.Blau, D. M. (1987). A time-series analysis of self-employment in the United States. The Journal of Political Economy, 95, 445–467.
13.Brenner, R. (1992). Entrepreneurship and business ventures in the new commonwealth. Journal of Business Venturing, 7(6), 431-439.
14.Christian, R. R. (2003). Concepts of ecosystem, level, and scale. In Bodini A. (ed.) Encyclopedia of Life Support Systems (EOLSS). EOLSS Publishers, Oxford.
15.Clarysse, B., & J. Bruneel. (2007). Nurturing and growing innovative start-ups: the role of policy as integrator. R&D Management, 37(2), 139–149.
16.Davidsson, P., & M. Henrekson. (2002). Determinants of the prevalence of start-ups and high-growth firms. Small Business Economics, 19(2), 81–104.
17.Delmar, F., & S. Shane. (2006). Does experience matter? The effect of founding team experience on the survival and sales of newly founded ventures. Strategic Organization, 4(3), 215–247.
18.DeTienne, D. & G. Chandler G. (2004). Opportunity identification and its role in the entrepreneurial classroom: A pedagogical approach and empirical test. Academy of Management Learning and Education, 3(3), 242-257.
19.Fogel, K., Hawk, A., Morck, R., & Yeung, B. (2006). Institutional obstacles to entrepreneurship. Oxford handbook of entrepreneurship.
20.Forfas, F. (2009). Entrepreneurial Ecosystem: South West Ireland, rethinking entrepreneurship. Baseline Data and Analysis, South West Ireland. Dublin. 26 P. www.forfas.ie.
21.Fraser, S., Bhaumik, S.K. Wright, M. (2015) What do We Know About Entrepreneurial Finance and its Relationship with Growth? International Small Business Journal, 33 (1). pp. 70-88. ISSN 0266-2426.
22.Ghani, E., W. R. Kerr & S. O'connell. (2014). Spatial determinants of entrepreneurship in India. Regional Studies, 48(6), 1071–1089.
23.Gnyawali, D. R., & Fogel, D. S. (1994). Environments for entrepreneurship development: key dimensions and research implications. Entrepreneurship theory and practice, 18(4), 43-62.
24.Hechavarría, D. M., & Ingram, A. E. (2018). Entrepreneurial ecosystem conditions and gendered national-level entrepreneurial activity: a 14-year panel study of GEM. Small Business Economics, 1-28.
25.Isenberg, D. (2011). The entrepreneurship ecosystem strategy as a new paradigm for economic policy: Principles for cultivating entrepreneurship. Presentation at the Institute of International and European Affairs.
26.Keuschnigg, C., & S. B. Nielsen. (2004). Start-ups, venture capitalists, and the capital gains tax. Journal of Public Economics, 88(5), 1011–1042.
27.Klepper, S. & S. Sleeper. (2005). Entry by spinoffs. Management Science, 51(8), 1291-1306.
28.Leibenstein, H. (1968) Entrepreneurship and Development. The American Economic Review 58(2):72-83.
Levie, J., & E. Autio. (2008). A theoretical grounding and test of the GEM model. Small Business Economics, 31(3), 235–263.
29.Markman, G. D., P. T. Gianiodis., P. H. Phan & Balkin, D. B. (2004). Entrepreneurship from the ivory tower: do incentive systems matter? The Journal of Technology Transfer, 29(3–4), 353–364.
30.Mullins, J. W & D. Forlani. (2005). Missing the boat or sinking the boat: a study of new venture decision making. Journal of Business Venturing, 20(1), 47–69.
31.Peterman, N. E., & J. Kennedy. (2003). Enterprise education: influencing students’ perceptions of entrepreneurship. Entrepreneurship Theory and Practice, 28(2), 129–144.
32.Porter, M.E. (1990). The competitive advantage of nations. New York, NY: Macmillian
33.Reynolds, P., N. Bosma., E. Autio, S. Hunt, N. De Bono, I. Servais, et al. (2005). Global entrepreneurship monitor: data collection design and implementation 1998–2003. Small Business Economics, 24(3), 205–231.
34.Reynolds, P.D., Hay, D., Bygrave, W.D., Camp, M.S. & Autio, E. (2001). Global Entrepreneurship Monitor: 2000 Executive Report. Global Entrepreneurship Monitor.
35.Runiewicz-Wardyn, M. (2013). Knowledge flows, technological change and regional growth in the European union: Springer.
36.Salimath, M. S., & Cullen, J. B. (2010). Formal and informal institutional effects on entrepreneurship: a synthesis of nation-level research. International Journal of Organizational Analysis, 18(3), 358–385.
37.Shane, S., & D. Cable. (2002). Network ties, reputation, and the financing of new ventures. Management Science, 48(3), 364–381.
38.Spigel, B. (2017). The relational organization of entrepreneurial ecosystems. Entrepreneurship Theory and Practice, 41, 49–72.
39.Stam, E. (2015). Entrepreneurial ecosystems and regional policy: A sympathetic critique. European Planning Studies, 23, 1759–1769.
40.Stevenson, L., & A. Lundström. (2007). Dressing the emperor: the fabric of entrepreneurship policy. Handbook of research on entrepreneurship policy, 94–129.
41.Theodoraki, C., & Messeghem, K. (2017). Exploring the entrepreneurial ecosystem in the field of entrepreneurial support: A multi‐level approach. International Journal of Entrepreneurship and Small Business, 31, 47–66.
42.Theodotou, M., Christoforou, C., & Anayiotos, C. P. (2012). Cyprus entrepreneurship ecosystem. A roadmap for economic growth. Nicosia: Curveball Ltd.
43.Van de Ven, H. (1993). The
development of an infrastructure for entrepreneurship. Journal of Business Venturing, 8(3), 211–230.
44.Van Stel, A., Storey, D. J., & Thurik, A. R. (2007). The effect of business regulations on nascent and young business entrepreneurship. Small Business Economics, 28(2–3), 171–186.
[1] . Porter
[2] . Reynolds
[3] . Entrepreneurial intentions (IEA)
[4] . Total early-stage EntrepreneurialActivity (TEA)
[5] . Established Business Ownership (EST)
[6] . Levie & Autio
[7] . General Method of Moments (GMM)
[8] . Arellano & Bond
[9] . Entrepreneurial Framework Conditions (EFCs)
[10] . Christian
[11] . Theodotou
[12] Forfas
[13] Stam
[14] Cukier
[15] Theodoraki & Messeghem
[16] Gnyawali & Fogel
[17] Isenberg
[18] . The National Experts Survey (NES)
[19] . Factor-Driven Economies
[20] . Efficiency - Driven Economies
[21] . Innovation-Driven Economies
[22] Reynolds
[23] Access to entrepreneurial financing
[24] Schumpeter
[25] Levie
[26] Government policy and support
[27] Stevenson & Lundström
[28] Leibenstein
[29] Acs
[30] Government policy and taxes
[31] . Mullins & Forlani
[32] . Keuschnigg & Nielsen
[33] .Davidsson & Henrekson
[34] .Blau
[35] . Spigel
[36] . Government programs
[37] . Clarysse & Bruneel
[38] . Shane & Cable
[39] . Delmar & Shane
[40] .Entrepreneurship education
[41] DeTienne & Chandler
[42] Peterman & Kennedy
[43] R&D transfer
[44] Commercial and legal infrastructure
[45] Brenner
[46] Internal market dynamics
[47] Klepper & Sleeper
[48] .Runiewicz-Wardyn
[49] . Internal market burdens
[50] . Van Stel
[51] . Salimath & Cullen
[52] .Access to physical infrastructure
[53] .Van de Ven
[54] . Ghani
[55] . Audretsch
[56] . Social and cultural norms
[57] Zali & Faghih
[58] Middle East and North Africa (MENA)
[59] . Arellano
[60] . Hechavarría & Ingram
[61] Sargan
[62] Stam
[63] Fraser