کد مقاله : 202006168162 بازدید : 16539 صفحه: 17 - 31

نوع مقاله: پژوهشی

آینده¬نگاری علوم و فناوری¬های شناختی ایران با رویکرد سناریونگاری

محورهای موضوعی : عمومى

حبیب الله طباطبائیان ^{1
*} , علی مرتضی بی رنگ ² , علی نقی خرازی ³ , امیر ناظمی ⁴

1 - دانشگاه علامه طباطبايي
2 - مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور
3 - دانشگاه تهران
4 - مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور

تاریخ دریافت : 1397/03/27 تاریخ پذیرش : 1397/03/27 تاریخ انتشار : 1399/03/27

کلید واژه: علوم و فناوری¬های شناختی, آینده¬نگاری, سناریونگاری, علوم اعصاب شناختی, آینده پژوهی,

چکیده مقاله :

علوم شناختی می تواند در آینده اي نه چندان دور، همراه با فناوري نانو، فناوري زیستی و فناوري ارتباطات، به عنوان علوم و فناوري هاي نوظهور ، با ارتقاي عملکردهاي ذهنی و جسمی انسان، به عصري طلایی و نقطه عطفی در تاریخ بشر منجر شود. بر همین اساس، در این پژوهش برآنیم تا با بررسی تجربیات آینده نگاری کشورهای مختلف و شناخت پیشران های تأثیرگذار برآینده علوم و فناری های شناختی آینده حوزه علوم و فناوری های شناختی را در ایران در افق 1404 را تدوین کنیم. به منظور استخراج و شناسایی پیشران ها، مرور ادبیات و مطالعات جهانی به همراه مصاحبه با خبرگان در نظر گرفته شده است. سپس با استفاده از پرسشنامه روش دلفی، عدم قطعیت های مؤثر بر آینده این حوزه استخراج گشت. بدین ترتیب با استفاده از فضای دو بعدی حاصل از همگرایی و واگرایی گروه ها و رویکرد مهندسی ذهن در برابر توانمندسازی ذهن، 4 سناریوی معرف آینده های بدیل حوزه علوم و فناوری های شناختی معرفی شده اند.

چکیده انگلیسی:

منابع و مأخذ:

1. خزایی، س، جلیلوند، م، نصرالهی وسطی، ل.(1392). بررسی نظری روش تحلیل لایه‌ای علت‌ها در حوزه آینده‌پژوهی. مطالعات آینده‌پژوهی. 2(6)
2. خليل،ط. (1381) ، مديريت تكنولوژي (رمز موفقيت در رقابت و خلق ثروت)، تهران:انتشارات پيام متن وابسته به مركز تكنولوژي نيرو.
3. علامی، ع، قاسمی برقی، ر.(1391). ترسیم برنامه آینده دانشگاه علوم پزشکی: رویکرد سناریو پردازی. گام‌های توسعه در آموزش پزشکی، مجله مرکز مطالعات و توسعه آموزش پزشکی. 9(1). ص 101 تا 97.
4. کوثری، س.(1391). درآمدی بر رویکردها و تکنیک‌های سناریونویسی، مطالعات آینده‌پژوهی، 1(4). اول، ص 73-96.
5. لیام فهی، رابرت ام راندال، مترجم: مسعود منزوی (1392). یادگیری از آینده، سناریوهای آینده نگاری رقابتی، موسسه آموزش و تحقیقاتی صنایع دفاعی، مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری های دفاعی.
7. Bergman, J.-P. (2005). “Supporting Knowledge Creation and Sharing in the Early Phases of the Strategic Innovation Process”, Acta Universitatis Lappeenrantaesis 212, 180 p.
8. Berkhout, F., & Hertin, J. (2002). Foresight futures scenarios. Greener Management International, 2002(37), 37-52.
9. Bishop, P. (2001). A yardstick too far?. foresight, 3(3), 163-167.
10. Bradfield, R. Wright, G. Burt, G. Cairns, G. van der Heijden, K. (2005). “The origins and evolution of scenario techniques in long range business planning,” Futures, Vol. 37, pp. 795-812
11. Chermack, T. J. (2003). A theory of scenario planning, doctoral dissertation, faculty of the graduate school of the university of minnesota.
12. Chermack, T., J & Nimon, K. (2013). Drivers and outcomes of scenario planning: a canonical correlation analysis. European Journal of Training and Development, 37(9), 811-834.
13. Coates, F.J. (2000): Scenario Planning, in: Technological Forecasting and Social Change 65, 115-123.
14. Coyle, G.(2004). “Practical Strategy: Structured Tools and Techniques”, Glasgow: Pearson Education Ltd., 308 p.
15. Dammers, E. (2000). Leren van de toekomst; over de rol van scenario's bij strategische beleidsvorming.
16. Elkington, J., & Trisoglio, A. (1996). Developing realistic scenarios for the environment: Lessons from Brent Spar. Long Range Planning, 29(6), 762-769.
17. ETTE (2002): Focus in the Futureof Vocational Education and Training, Melbourne, 2002
18. Fahey, L., Randell, R. (1998): Learning from the Future: Competitive Foresight Scenarios, New York, in: Ratcliffe, J. (ed) (1999).
19. Georgantzas, N. C., & Acar, W. (1995). Scenario-driven planning: learning to manage strategic uncertainty. Praeger.
20. Godet, M. (1987). Scenarios and strategic management: Prospective et planification stratégique.
21. Godet, M., & Roubelat, F. (1996). Creating the future: the use and misuse of scenarios. Long range planning, 29(2), 164-171.
22. Götze, U. (1991). Szenario-Technik in der strategischen Unternehmensplanung. Wiesbaden: Dt. Univ.
23. Huss, W. R., & Honton, E. J. (1987). Scenario planning—what style should you use?. Long range planning, 20(4), 21-29.
24. Huss, W. R., & Honton, E. J. (1987). Scenario planning—what style should you use?. Long range planning, 20(4), 21-29.
25. Inayatullah, S. (1996). Methods and epistemologies in futures studies. The knowledge base of futures studies, 1, 186-203.
26. Inayatullah, S. (2009). Questioning scenarios. Journal of futures studies,13(3), 75-80.
27. Johnson G. & Scholes, K.(2002). “ Exploring Corporate Strategy”, Glasgow: Pearson Education Ltd, 585 p.
28. Kleiner, A. (1999): Scenario Practice, written for the Whole Earth Quarterly, to be published in 1999 and submitted in: http://stage.itp.nyu.edu/scenario/overview.html, 24.01.2004, 1999
29. Maleska, P. (1995): The Futures Field of Research, in: Futures Research Quarterly, vol. 11, no. 1, 1995 .
30. Martelli, A. (2001): Scenario Building and Scenario Planning: State of the Art and Prospects of Evolution, published on the summer 2001 issues of the Future Research Quarterly, in: http://www.antoniomartelli.com/html/articoli/scen_building.asp, 09.04.2004, 2001.
31. Mason, D. H. (1998). Scenario planning: Mapping the paths to the desired future. In L. Fahey & R. Randall, (Eds.), Learning From the Future: Competitive Foresight Scenarios,pp. 109-121. New York: John Wiley & Sons, Inc.
32. Mietzner, D., & Reger, G. (2005). Advantages and disadvantages of scenario approaches for strategic foresight. International Journal of Technology Intelligence and Planning, 1(2), 220-239.
33. Millett, S. M. (1988). How scenarios trigger strategic thinking. Long Range Planning, 21(5), 61-68.
34. Neilson, R. E., & Wagner, C. J. (2000). Strategic scenario planning at CA International. Knowledge Management Review, 12, 4-21.
35. Noonan, P. S., & Tenaglia, M. S. (1998). How information technology helps scenarios advance from consensus to decisiveness. Learning from the Future: Competitive Foresight Scenarios, 384-401.
36. Phelps, R., Chan, C., & Kapsalis, S. C. (2001). Does scenario planning affect performance? Two exploratory studies. Journal of Business Research,51(3), 223-232.
37. Piirainen, K., Kortelainen, S., Elfvengren, K. and Tuominen, M. (2006), ‘‘A framework for utilizing group support systems in scenario process’’, Proceedings of the Frontiers of E-business Research Conference, Tampere.
38. Piirainen,k., Kortelainen ,S., Elfvengren,K., Tuominen,M.(2010),”A scenario approach for assessing new business concepts”, Management Research Review ,Vol. 33 No. 6, pp. 635-655.
39. Porter, M. E. (1985). Competitive advantage: creating and sustaining superior performance. New york.
40. Ralston, B. & Wilson, I. 2006. “The Scenario-Planning Handbook: A Practitioner’s Guide to Developing and Using Scenarios to Direct Strategy in Today’s Uncertain Times,” Crawfordsville IN, Thomson/South-Western, 256 p.
41. Ratcliffe, J. (2000). Scenario building: a suitable method for strategic property planning?. Property Management, 18(2), 127-144.
42. Ratcliffe, J. (2003). Scenario planning: An evaluation of practice. Futures Research Quarterly, 19(4), 5-26.
43. Ringland, G., & SCHWARTZ, P. P. (1998). Scenario planning: managing for the future. John Wiley & Sons.
44. Robertson, J. (1980). The sane alternative. River Basin Publishing Company.
45. Schriefer, A. (1995). Getting the most out of scenarios: Advice from the experts. Planning Review, 23(5), 33-35.
46. Schwartz, P. (1996). The Art of the Long View: Planning for the Future in an Uncertain World (Currency Doubleday, New York).
47. Shoemaker, P. J. H. (1995). Scenario planning: A tool for strategic thinking. Sloan Management Review 37(2), 25-40.
48. Shoemaker, P. J. H. (1998). Twenty common pitfalls in scenario planning. In L. Fahey & R. Randall, (Eds.), Learning From the Future: Competitive Foresight
49. Slaughter, R. (1995). The foresight principle. London: Adamantine.
50. Slaughter, R. (2000). Futures tools and techniques. Futures Study Centre.
51. Slaughter, R. A. (1996). The knowledge base of futures studies as an evolving process. Futures, 28(9), 799-812.
52. Sohail, I. (2002). Reductionism or layered complexity, the future of future studies. Futures, 34(3-4), 295-302.
53. Steinmüller, K. (1997). Grundlagen und Methoden der Zukunftsforschung: Szenarien, Delphi, Technikvorausschau. SFZ.
54. Tenaglia, M., & Noonan, P. (1992). Scenario-based strategic planning: A process for building top management consensus. Planning Review, 20(2), 12-19.
55. Van der Heijden, K. (2004). Can internally generated futures accelerate organizational learning?. Futures, 36(2), 145-159.
56. Van der Heijden, K. (2011). Scenarios: the art of strategic conversation. John Wiley & Sons.
57. Van Notten, P. W., Rotmans, J., Van Asselt, M. B., & Rothman, D. S. (2003). An updated scenario typology. Futures, 35(5), 423-443.

58. Varum, A and Melo,C. (2010). “Directions in scenario planning literature – A review of the past decades”.Futures 42, p.p 355–369.
59. Wack, P. (1985). Scenarios: The gentle art of re-perceiving, Harvard Business School. Unpublished manuscript.
60. Walsh,P.R.(2005). “environmental change by adding scenario planning to the strategy reformulation equation”.Guildford, UK Management Decision. Vol. 43 No. 1, pp. 113-122.
61. Warfield, J. (1996). An overview of futures methods. Artículos especializados.
62. Wilkinson, L. (1996). Scenarios. Special Wired Edition, January.
63. Wilson, I. (1998). Mental maps of the future: an intuitive logics approach to scenarios. Learning from the future: Competitive foresight scenarios, 81-1

متن کامل:

آیندهنگاری علوم و فناوریهای شناختی ایران با رویکرد سناریونگاری

*سیدحبیبالله طباطبائیان **علی مرتضی بیرنگ ***علینقی خرازی ****امیر ناظمی

* دانشیار، دانشکدة مدیریت و حسابداری، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران

** دانشجوی دوره دکتری، آینده پژوهی، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور

***استاد، دانشکدة روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه تهران

**** استادیار، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور

تاریخ دریافت: 27/03/1397 تاریخ پذیرش: 09/11/1397

چکيده

علوم شناختی میتواند در آیندهاي نه چندان دور، همراه با فناوري نانو، فناوري زیستی و فناوري ارتباطات، به عنوان علوم و فناوريهاي نوظهور ، با ارتقاي عملکردهاي ذهنی و جسمی انسان، به عصري طلایی و نقطه عطفی در تاریخ بشر منجر شود. بر همین اساس، در این پژوهش برآنیم تا با بررسی تجربیات آیندهنگاری کشورهای مختلف و شناخت پیشرانهای تأثیرگذار برآینده علوم و فناریهای شناختی آینده حوزه علوم و فناوریهای شناختی را در ایران در افق 1404 را تدوین کنیم. به منظور استخراج و شناسایی پیشرانها، مرور ادبیات و مطالعات جهانی به همراه مصاحبه با خبرگان در نظر گرفته شده است. سپس با استفاده از پرسشنامه روش دلفی، عدم قطعیتهای مؤثر بر آینده این حوزه استخراج گشت. بدین ترتیب با استفاده از فضای دو بعدی حاصل از همگرایی و واگرایی گروهها و رویکرد مهندسی ذهن در برابر توانمندسازی ذهن، 4 سناریوی معرف آیندههای بدیل حوزه علوم و فناوریهای شناختی معرفی شدهاند.

واژه‌های کلیدی: علوم و فناوریهای شناختی، آیندهنگاری، سناریونگاری، علوم اعصاب شناختی، آینده پژوهی

1-مقدمه، مبانی نظری و پیشینه تحقیق

1-1-مقدمه

نویسندة عهده‌‌دار مکاتبات: سیدحبیبالله طباطبائیان Taba@tsi.ir

آينده‌پژوهان بنا بر هدف و دليل انجام پژوهش‌هاي خود، روش‌هاي مختلفي را انتخاب مي‌کنند. به گفته وندل بل¹ (2003)، روشهاي مورد استفاده آيندهپژوهان عبارتند از پيشبيني عملگرايانه² يک متغير به واسطه يک متغير ديگر، برون‌يابي توسط سري‌هاي زماني، روش همگروهي مؤلفهاي، تکنيکهاي تحقيقاتي پيمايشي، روش دلفي، تحليل تأثيرات متقابل، شبيهسازي و مدلسازي رايانهاي، بازي‌ها، نظارت، تحليل محتوا، روال آيندههاي مشارکتکننده، آزمايش اجتماعي، آينده‌پژوهي قومنگاري، سناريونويسي. وندل بل معتقداست «تمامي روشهاي به کار گرفته شده توسط آيندهپژوهان قادر به توليد سناريو هستند.» بنابراين «سناريو مي‌تواند روشي براي خلاصه کردن نتايج تحقيقات آينده‌پژوهي باشد». به گفته وندل بل «سناريونويسي به روش‌شناسي آيندهپژوهي انسجام ميبخشد و محصول تمامي روشهاي آيندهپژوهي يک چيز است: يک سناريو، يعني داستاني درباره آينده.» (وندل بل، 2003) به گفته عليزاده (1387: 9) «هر يک از اين ابزارها قوت‌ها و ضعف‌هايي را به همراه دارد، از اين رو است که لازم است در هر برنامه‌اي از ابزارهاي متنوعي استفاده شود، تا اين ابزارها نقاط ضعف يکديگر را بپوشانند». از ميان اين روش‌ها و ابزارها «سناريونگاري براي مسايلي که از عدم قطعيت³ بالاتري برخوردار هستند مناسب‌تر است». (عليزاده، 1387: 10) در تعريف سناريونگاري مي‌توان گفت «سناريونگاري روشي منظم و منضبط است که از آن براي کشف نيروهاي پيش‌ران کليدي⁴ در بافت تغييرات شتابان، پيچيدگي‌هاي فوق‌العاده و عدم قطعيت‌هاي متعدد استفاده مي‌شود». (عليزاده: 58). کرماک به نقل از ون در هيدن⁵ ويژگي‌هاي سناريو‌هاي داراي ساختار نوشتاري مناسب را چنين ذکر مي‌کند: 1) داراي انسجام داخلي هستند، 2) رويدادهاي تاريخي و رويدادهاي کنوني را با رويدادهاي فرضي در آينده ارتباط مي‌دهند، 3) آن‌ها را مي‌توان در قالب نمودار بيان کرد، 4) داراي انسجام داخلي بوده و قابل قبول هستند، 5) بيانگر عوامل از پيش‌تعيين شده و يا رويدادهاي گذشته هستند. (کرماک⁶، 2003)

علوم شناختی مطالعه علمی و بین رشتههاي دنیاي پیچیده و جذاب ذهن است که یک سر طیف آن
رشتههایی مانند علم اعصاب، روانشناسی، فلسفه، زبان شناسی، جامعه شناسی و سر دیگر آن هوش مصنوعی، روباتیک، شبکه‌هاي عصبی مصنوعی و رایانه است. به عبارت دیگر، موضوعی به پیچیدگی ذهن یا مغز به همکاري و ارتباط محققان این رشتهها نیاز دارد تا بتوان فرایندهاي شناختی مانند حافظه، یادگیري، ادراك، توجه، استدلال، آگاهی، حل مسئله، تصمیم گیري، خلاقیت، تصویرسازي ذهنی و ... را مطالعه کرد. این علم در دهه‌ي پنجاه پایه‌گذاري و در دهه هفتاد تشکیلاتی شد و در دهه نود چنان پیشرفتی داشت که از سوی برخي صاحبنظران «دهه مغز» نامگذاري شد. علوم شناختی می تواند در آینده اي نه چندان دور، همراه با فناوري نانو، فناوري زیستی و فناوري ارتباطات، به عنوان علوم و فناوريهاي نوظهور⁷ ، با ارتقاي عملکردهاي ذهنی و جسمی انسان، به عصري طلایی و نقطه عطفی در تاریخ بشر منجر شود. بر اين اساس، در دهه‌هاي اخير، سرمایهگذاري کشورهاي پیشرفته در زمینه این دانش نو بسیار چشمگیر است و رقابت شدیدي در دستیابی به اسرار مغز و استفاده کاربردي از آن در میان کشورها وجود دارد.

پیشینه تحقیق

در دهه 1960، «هرمان کان» که خود در پروژه‌هاي آينده‌نگري نيروي هوايي آمريکا نقش عمده‌اي ايفا کرده بود، پس از تأسيس مؤسسه هادسون، سناريونگاري را به عنوان يک روش نوين برنامه‌ريزي به بخش غيرنظامي معرفي کرد. (عليزاده،‌ 1387: 66). ادبيات سناريو را مي‌توان طبق عليزاده (1387)‌ به طور خلاصه به قرار زير طبقه‌بندي کرد:

مايکل پورتر⁸: سناريو، ديدگاهي است با سازگاري دروني و محتواي نسبت به آنچه که در آينده مي‌تواند رخ دهد.

پيتر شوارتز⁹: سناريوها ابزاري براي نظم‌دهي به ادراک يک فرد درباره محيط‌هاي بديل آينده است که تصميم‌هاي فرد در آن محيط‌ها گرفته خواهد شد.

گيل رينگلند¹⁰: سناريوها بخشي از برنامه‌ريزي استراتژيک مي باشند که به عنوان ابزاري براي مديريت عدم قطعيت آينده استفاده مي‌شود. ميشل گوده و روبلا¹¹: سناريوها توصيف موقعيت‌هاي آينده و رويدادها ممکن در آن موقعيت‌ها هستند، به گونه‌اي که شخص بتواند از موقعيت کنوني خود به سوي آينده‌هاي بديل حرکت کند. سناريوها شيوه‌اي هستند که نتايج پيش‌بيني‌ها را به صورتي منسجم و متقاعدکننده ارايه مي‌دهند. وارفيلد¹²: سناريو داستاني از وضعيت‌ها، امور يا پيشرفت هاي ممکن در گستره زمان آينده است. پيرواک¹³: سناريوها به مديران براي ساختاردهي عدم قطعيت هاي آينده کمک مي‌کند. (ص71)

در طول سالیان گذشته تلاشهای بسیاری پیرامون سناریونگاری و بسط و توسعه استفاه از آن در حوزههای مختلف و با روشهای متفاوت صورت پذیرفته است. در جدول 1 میتوانید فهرستی از تلاشهای صورت گرفته را ملاحظه کنید.

جدول 1. مروری بر تاریخچه سناریو نگاری

عنوان	سال
فشار برای استفاده از سناریوها به‌عنوان یک ماژول سازمانی در وزارت دفاع آمریکا	1950
استفاده هرمان کان از ابزار سناریو برای پیش‌بینی کسب‌وکار	1960
گسترش رهیافت تحلیل تاثیرات متقابل در اواخر دهه 60	1967
تکمیل گروه برنامه‌ریزی سناریو به‌واسطه پیر واک در دفتر لندن رویال داچ شل	1970
توسعه رهیافت تحلیل تاثیرات روندها به سناریو نگاری	1972
جلب‌توجه عموم به استفاده از سناریوها پس از پیشرفت چشمگیر داچ شل در رکود	1975
معرفی رهیافت پراسپکتیو توسط برتاند دو ژوونل در اواخر دهه 70	1978
انتشار کتاب هفت فردا و معرفی مستندات سناریو نگاری توسط جی ایگلوی، پل هاوکن و پیتر شوارتز	1980
مطالعات جیمز رابرتسون بر روی سناریو نگاری در بریتانیا	1983
پذیرش گسترده محققان با مطالعات مایکل گوده (تحلیل موروفولوژیک) در فرانسه	1987
گسترش رهیافت عدم قطعیت حیاتی	1992
تدوین سناریو توسط شوارتز	1995
طبقه‌بندی مالکسا از سناریو طبقه‌بندی گوده و رویلا از سناریو	1995
طبقه‌بندی گودن و روبلات از سناریو	1996
طبقه‌بندی مولر از سناریو	1997
طبقه‌بندی سناریو از دیدگاه فاهی و راندل تدوین سناریو به روش فلیپ، چان و کاسالیس تدوین سناریو به روش اوته ون ریبنیز	1998
تدوین سناریو از دیدگاه میشل گودت و فابریک روبلات	1999
طبقه‌بندی سناریو توسط دامرس	2000
ارائه مدل تحلیل لایه‌ای علت‌ها توسط سهیل عنایت اله	2002
طبقه‌بندی سناریو توسط ون نوتن و همکاران	2003
طبقه‌بندی سناریو توسط بوریسن و همکاران	2006

اندلر¹⁴ ( a2006) آينده علوم شناختي را وابسته به حفظ تعادلي مي‌داند که طي آن عصب‌شناختي تنها حوزه غالب ميدان نباشد، مدل‌هاي صوري و محاسباتي منبع الهام‌بخش اصلي باقي بمانند و درک پويايي نسبت به اصول، منافع و آرمان‌هاي اين حوزه وجود داشته باشد.

دونالد¹⁵ (1997) در مقاله خود تحت عنوان «آينده انقلاب شناختي»،‌ به بررسي «ذهن از چشم اندازي تاريخي: پديدايي نوعي شناخت انسان و امکان تداوم تکامل علوم شناختي» پرداخته است. به اعتقاد وي «ذهن انسان داراي يک سابقه طولاني تکاملي است و دلايل خوبي داريم مبني بر اين‌که همچنان به طرز چشمگيري در حال تغيير است. مسلماً ذهن انسان همواره به صورتي که در جامعه کنوني است، نبوده است». بارسالو¹⁶ (2010) در مقاله‌اي تحت عنوان «ديباچه‌اي بر سي‌امين سالگرد چشم‌انداز علوم شناختي: گذشته، حال و آينده» اصلي‌ترين موضوعات مطرح‌شده در اين مقالات را برشمرده است. راسموسن¹⁷ و همکارانش در سال 2007 يک مطالعه «پيش‌بيني‌ در زمينه علوم شناختي و روبوتيک» ‌در دانمارک انجام دادند که هدف آن تدوين مبنايي قابل قبول براي شناسايي فرصت‌هاي نوآورانه و نيز کمک به توسعه فناوري روبات به گونه‌اي بود که در يک بازه زماني ده‌ساله براي دانمارک نويدبخش باشد. طرح کلي اين پروژه پيش‌بيني بدين صورت بود که در ابتدا از طريق مکالمه با کاربران و کارشناسان، يک نظرسنجي گسترده در مورد چشم‌انداز نوآوري‌هايي که روبات‌هاي داراي قابليت شناختي قادر به خلق آن خواهند بود انجام شد؛ سپس پنج حوزه کاربردي انتخاب شد که کاربرد روبات‌هاي داراي قابليت شناختي در آن حوزه‌ها از نقطه ‌نظر تجاري و اجتماعي نويدبخش به نظر مي‌رسيد. براي هر حوزه يک دستور کار توسعه تدوين شد؛ از نقش‌آفريناني که در حوزه‌هاي انتخابي صاحب‌نظر بودند خواسته شد که تعيين کنند در حوزه‌هاي مختلف رفع کدام‌يک از خواسته‌ها و نيازهاي کاربران توسط روبات‌هاي داراي قابليت شناختي ضروري‌تر است. (راسموسن و همکاران،‌2007). اما با بررسی مقالاتی که در حوزه علوم شناختی به چاپ رسیدهاند و تدقیق در بخش پیشنهادات تحقیق برای آینده، همچنین بررسی سیگنالهای ضعیف¹⁸ فناورانه نشان میدهند که علاقه بسیاری از محققین و همچنین افراد فعال در
حوزههای فناورانه مرتبط با علوم و فناوریهای شناختی را میتوان در چند حوزه خاص دستهبندی کرد. (میلویان¹⁹، 2015). بیشترین پیشنهادات در خصوص پژوهشهای آتی شامل مباحثی چون: توانبخشی عصبی²⁰، علوم اعصاب شناختی تکاملی²¹ ، علوم شناختی بنیادی²² و کثرتگرایی علوم شناختی²³ میشوند. (کلارک²⁴، 2013).

1-3-مبانی نظری

با توجه به یافتههای پژوهش طباطبائیان و همکاران (1396) پرسشنامهای با استفاده از 7 پیشران کلیدی که مورد وفاق مصاحبهشوندگان قرار گرفته بود، تدوین شد. با استفاده از این پرسشنامه میتوان سناریوهای مختلف مربوط به آینده حوزه علوم و فناوریهای شناختی را تصویر کرد. با توجه به اهمیت حوزه علوم و فناوریهای شناختی چه از منظر علمی و چه از منظر فناورانه، به نظر می رسد ترسیم تصویری از آینده این حوزه میتواند به سیاستگذاران و تصمیمگیران کمک شایانی در پیشبرد امور و سیاستگذاری کند. این پژوهش با بهرهگیری از نظرات خبرگان و استفاده از روش سناریو نگاری در صدد آنست تا تصویری از اولویتهای فناورانه و علمی این حوزه از دید خبرگان را ارایه دهد.

2-روششناسی تحقیق

از منظر اکتشافی یا هنجاری بودن،این مطالعه به صورت اکتشافی انجام می‌شود. در این بخش صرف‌نظر از مطلوب یا نامطلوب بودن دسته‌بندی خبرگان، افراد به صورت اکتشافی شناسایی می‌شوند. از منظر کیفی یا کمی بودن مطالعه نیز می‌توان رویکرد مطالعه را رویکرد کیفی دانست. از منظر خبره‌محور یا داده‌محور بودن مطالعه، این مطالعه کاملا ذیل رویکرد خبره‌ محور قرار می‌گیرد. این پژوهش مبتنی بر تحلیل سناریویی به عنوان رویکرد اصلی مطالعه بوده است. شکل 1 نشاندهنده گامهای اجرایی انجام این پژوهش است.

شکل 1. گامهای اجرایی جهت تدوین سناریو

در واقع با توجه به رویکرد این پژوهش در استفاده از نظرات خبرگان، بناست تا با استفاده از پرسشنامه ( پرسشنامه مذکور توسط 12 نفر از خبرگان علمی و سیاستگذار حوزه علوم و فناوریهای شناختی تکمیل و در انتهای مقاله میزان همکاری و شکل همکاری ارائه شده است)، عدم قطعیتهای بحرانی استخراج شوند و بر اساس رهیافت بدیل در روش سناریو نگاری، میزان اجماع و اهمیت هر عدم قطعیت مورد بررسی قرار گیرد. پس از این گام، عدم قطعیتهایی که از یک سو بیشترین اجماع خبرگان بر آنها شکل گرفته بود و از طرف دیگر بیشترین میزان اهمیت را دارا هستند، به عنوان محورهای اصلی سناریو در نظر گرفته شدند. در فضاهای چهارگانه شکل گرفته بر اساس تقاطع این عدم قطعیتها، سناریوهای آینده علوم و فناوریهای شناختی تدوین شدند.

تدوین سناریوها: به منظور سناریونگاری لازم است تا گام‌های مختلفی طی شود. این گام‌ها بر اساس رویکردهای مختلف متفاوت است. در این مطالعه روش تدوین سناریوها، عدم‌قطعیت‌های بحرانی است. مطابق رویکرد عدم‌قطعیت‌های بحرانی، آن دسته از عدم‌قطعیت‌هایی که دارای دو ویژگی زیر هستند محورهای سناریو را تشکیل می‌دهند:

1. دارای عدم‌قطعیت عمیق باشند. آن دسته از عدم‌قطعیت‌هایی که بیشترین عدم‌قطعیت در خصوص آن‌ها وجود دارد.

2. دارای اهمیت بالایی برای آیندة موضوع مطالعه داشته باشند.

به این دسته از عدم‌قطعیت‌ها که دارای ویژگی‌های فوق باشند، «عدم‌قطعیت‌های بحرانی²⁵» می‌گویند.

تولید خروجی‌ها: که بر اساس نتایج به دست آمده از روش به دست آمده است و در بخش نتجیهگیری و بحث تشریح خواهندشد.

بر اساس یافتههای طباطبائیان و همکاران (1396) که در جدول 2 قابل مشاهده است پیشرانهای کلیدی مورد استناد در کشورها، در بسیاری از موارد با یکدیگر مشابه هستند. البته در برخی موارد با توجه به پیشینه تحقیقاتی و فناورانه هر کشور، برخی محورها به عنوان پیشران کلیدی در آن کشور محسوب شده در حالیکه در کشور دیگر محلی از اعراب ندارد. همچنین در برخی موارد با وجود اینکه عاملی مستقیماً به عنوان پیشران کلیدی مورد اشاره قرار نگرفته، اما به صورت غیر مستقیم و در لوای دیگر پیشرانها میتوان آثاری از آنان یافت. بر همین اساس، پیشرانهایی که با توجه به بررسی وضعیت علوم و فناوریهای شناختی ایران و تجربیات سایر کشورها در این خصوص استخراج شدهاند،ذیلاً ارایه شده است.

1. آموزش- ترویج

2. پژوهش فناوری

3. حوزه فناوری های شناختی به مثابه توانمندساز یا صنعت

4. عوامل درونی حوزه دانشی و یا عوامل خارج از این حوزه دانشی

5. همکاری های بین المللی یا افتراق در سطح بین الملل

6. اخلاق مداری در توسعه علوم شناختی

7. یکپارچگی بین گروههای ذینفع یا تشتت مابین آنها

8. پیشگیری از مغزهای بیمار یا درمان مغزهای بیمار

9. تولید مغز برتر یا توانمندسازی ذهن

10. نگاه گسترده به علوم و فناوری شناختی یا نگاه به یکی از حوزه ها

پرسشنامه دلفی در دو دور برگزار شد و در هر دور،
پرسشهایی مشابه مطرح شد. این پرسش ها در چهار دسته متفاوت طراحی شدند. در ابتدا پرسش نامه نیز در خصوص اطلاعات فردی خبرگان پرسش هایی مطرح شد. به منظور تحلیل پرسشها و استفاده از نتایج آن در سناریوها لازم است تا از شاخصهایی به منظور کمیسازی و رتبهبندی میان عدم قطعیتها، بهره گرفته شود. به همین دلیل سه شاخص طراحی شده است. هر یک از شاخصها،
نشاندهنده وجوهی روش شناسانه از عدم قطعیت ها خواهد بود. در ادامه، نحوه محاسبه این شاخصها توضیح داده شده است.

= شاخص تخصص

(تعداد پاسخها به گزینه الف*100+ تعداد پاسخ ها به گزینه ب*50+ تعداد پاسخها به گزینه پ*25+ تعداد پاسخ ها به گزینه ت*0)

تعداد کل پاسخها

شاخص اجماع =

(تعداد پاسخ ها به گزینه الف*2+ تعداد پاسخ ها به گزینه ب*1+ تعداد پاسخها به گزینه پ*(2-)+ تعداد پاسخها به گزینه ت*(1-) + تعداد پاسخها به گزینه ث*0)

تعداد کل پاسخ ها به گزینه های الف، ب ،پ ،ت و ث

1-شاخص تخصص: این شاخص نشاندهنده میزان تخصص خبرگان یک حوزه در خصوص یک گزاره یا پرسش مطرح شده است. در سوال اول، که به دنبال نظرخواهی از خبرگان در خصوص میزان تخصصشان در گزاره مطرح شده است، برای پاسخدهی، چهار گزینه وجود دارد که عبارتند از: الف-زیاد، ب-متوسط، پ-کم ، ت-هیچ

هر یک از خبرگان میتواند یکی از حالتهای چهارگانه را انتخاب نماید. در تحلیل نتایج دور اول و دوم دلفی، این شاخص به صورت زیر محاسبه گردید:

هر چه مقدار شاخص تخصص به عدد صفر نزدیک تر باشد، نشاندهنده این است که خبرگان در خصوص آن موضوع از دانش تخصصی اندکی برخوردار بوده و هر چه عدد شاخص تخصص به عدد 100 نزدیک تر باشد نشانگر این است که خبرگان در خصوص موضوع مطرح شده، از دانش تخصصی بالایی برخوردار است.

2-شاخص اجماع: این شاخص نشان دهنده این است که خبرگان یک حوزه تا چه میزان بر سر یک موضوع اجماع و توافق دارند یا تا چه میزان نظرات متفاوتی در خصوص یک موضوع ، بین متخصصان یک حوزه وجود دارد. در سوال دوم، که به دنبال نظرخواهی از خبرگان در خصوص دو حالت مطرح شده است، برای پاسخ دهی شش گزینه وجود دارد که عبارت اند از: الف-شدیدا با حالت اول موافقم.، ب-تا حدی با حالت اول موافقم.، پ- شدیدا با حالت دو موافقم.، ت- تا حدی با حالت دو موافقم.، ث-هر دو حالت را یکسان می دانم (ممتنع)، ج-نمی دانم.

هر یک از خبرگان میتواند یکی از حالتهای شش گانه را انتخاب نماید. در تحلیل نتایج دوره اول و دوم دلفی ،این شاخص به صورت زیر محاسبه گردید :

هرچه مقدار شاخص اجماع به صفر نزدیکتر باشد،
نشاندهنده این است که در خصوص آن موضوع تا چه حد تشتت آرا وجود دارد و دو حالت مطرح در پرسش طرفداران یکسانی دارد و اجماعی در خصوص یکی از آن دو حالت وجود ندارد. همچنین هرچه مقدار شاخص اجماع، از صفر دورتر باشد نشانگر این امر است که در خصوص یکی از آن دو حالت، اجماع زیادی وجود دارد. به این ترتیب دوری و نزدیکی شاخص اجماع به عدد صفر، به ترتیب بیانگر اجماع و عدم اجماع صاحبنظران و متخصصان ، در خصوص پرسش مطروحه است.

3-شاخص اهمیت : این شاخص نشان دهنده ی میزان اهمیتی است که خبرگان برای یک گزاره قایل هستند. در دسته ی اول پرسش های دلفی ، در خصوص میزان اهمیت گزارهها از پاسخدهندگان نظرخواهی شده که آنها پاسخهای خود را با انتخاب یکی از گزینه های زیر ارائه نمودند :

الف-زیاد، ب-متوسط، پ-کم، ت-بی اهمیت.

هر یک از خبرگان میتوانست یکی از گزینه ها را انتخاب نمایید . در تحلیل نتایج دور اول و دوم دلفی, این شاخص به صورت زیر محاسبه گردید :

شاخص اهمیت =

تعداد پاسخ ها به گزینه زیاد*100+ تعداد پاسخ ها به گزینه متوسط*50+ تعداد پاسخ ها به گزینه کم*25+ تعداد پاسخها به گزینه بی اهمیت*0) تعداد کل پاسخ ها

هرچه مقدار شاخص اهمیت به 100 نزدیکتر باشد نشان دهندهی این است که میزان اهمیت گزارهی مربوطه، از نظر خبرگان بیشتر است و هرچه مقدار شاخص اهمیت به صفر نزدیکتر باشد نشاندهندهی این است که میزان اهمیت گزارهی مربوطه، از نظر خبرگان کمتر است.

3-یافتههای پژوهش:

تحلیل اطلاعات فردی: در این حوزه در مجموع از42 پرسشنامه ارسالی، خبرگان به30 پرسشنامه پاسخ داده اند که این پرسشنامه ها جمع آوری و مورد تجزیه و تحلیل واقع شدند.جدول 2 و 3 اطلاعاتی را در خصوص ویژگی های جمعیت شناختی این خبرگان ارائه می دهد.

جدول2. ویژگیهای جمعیت شناختی پاسخدهندگان

تحصیلات				جنسیت
کارشناسی	کارشناسی ارشد	دکتری	بی جواب	ممرد	ززن	بی جواب
0	9	21	0	117	113	0

همانطور که جدول 2 نشان میدهد از مجموع
پاسخدهندگان حوزه علوم و فناوری شناختی همگی دارای تحصیلات تکمیلی میباشند. از کل پاسخدهندگان 57درصد مرد و 43درصد زن هستند. همچنین 57 درصد
پاسخدهندگان مدرس دانشگاه بوده و 33 درصد مدرس دانشگاه نبودهاند.

جدول3. ویژگیهای جمعیت شناختی پاسخدهندگان

مدرس دانشگاه			سابقه مشارکت در فعالیت سیاست گذاری
ببله	خیر	بی جواب	بله	خیر	بی جواب
17	10	3	16	9	5

از مجموع پاسخ دهندگان نیز 53 درصد قبلا در یک فعالیت سیاستگذاری در سطح ملی مشارکت داشته و30 درصد نیز در چنین فعالیتی تاکنون مشارکت نداشتهاند.

تحلیل دسته اول پرسشهای دلفی

در دسته اول پرسشها تلاش شده است تا عدم قطعیتهای مربوط به آینده حوزه علوم و فناوری شناختی شناسایی شود. همانگونه که پیش از این نیز اشاره شد، عدم قطعیتها به وضعیتهایی از آینده اشاره دارد که دو یا چند بدیل مختلف پیش روی موضوع مورد بحث قرار دارد و امکان تحقق هر یک از بدیلها میتوان با احتمال تقریبا" بالا و برابری، برآورد نمود. پاسخهای خبرگان به دسته اول سوالات دلفی حوزه علوم و فناوری های شناختی- دور اول در جدول شماره 11 در قسمت پیوست قابل مشاهده است. لازم به ذکر است اعداد درون جدول بیانگر تعداد خبرگانی میباشد که پاسخهای خود را به هر گزینه ارائه داده اند. پاسخهای خبرگان به دسته اول سوالات دلفی حوزه علوم و فناوریهای شناختی-دور دوم در جدول شماره 12 در قسمت پیوست قابل مشاهده است.

در جدول 4 میزان اجماع خبرگان در خصوص پرسشهای دسته اول سوالات حوزه علوم و فناوریهای شناختی در دور اول و دوم دلفی در کنار هم آمده است.

جدول3. میزان اجماع خبرگان

پرسش	شاخص اجماع دور اول	شاخص اجماع دور دوم	میزان تغییر
1.نحوه رویکرد به حوزه علوم و فناوری های شناختی	0.76	1.2	0.44
2.همگرایی و همکاری گروه های ذینفع در داخل کشور	0.3	0.32	0.02
3.اخلاق مداری در توسعه علوم شناختی ایران	0.1	0.04	0.06
4.عوامل درونی حوزه دانشی یا عوامل خارج از حوزه دانشی	0.65	1.375	0.725
5.نحوه استفاده از علوم و فناوریهای شناختی	1.06-	1.26-	0.2
6.تعامل کشورها در تحقیقات	0.57	1.08	0.51
7.علوم و فناوریهای شناختی به مثابه توانمندساز یا صنعت	0.34-	0.96-	0.62

در جدول 4 نیز میزان اهمیت هر پرسش برای
سیاستگذاری در حوزه علوم و فناوریهای شناختی در دور اول دلفی، بر حسب شاخص اهمیت به ترتیب از اهمیت بالا به پایین آورده شده است:

جدول4. میزان اهمیت هر پرسش در دور اول

پرسش	شاخص اهمیت
1.نحوه رویکرد به حوزه علوم و فناوری های شناختی	90.179
2. عوامل درونی حوزه دانشی یا عوامل خارج از حوزه	86.21
3. تعامل کشور ها در تحقیقات	78.33
4. نحوه استفاده از علوم و فناوری های شناختی	75.86
5. علوم و فناوری های شناختی به مثابه توانمندساز	72.32
6. همگرایی و همکاری گروه های ذینفع در داخل کشور	67.24
7. اخلاق مداری در توسعه علوم شناختی ایران	65.52

در جدول 5 نیز میتوان میزان اهمیت هر پرسش برای سیاستگذاری در حوزه علوم و فناوریهای شناختی در دور دوم دلفی، بر حسب شاخص اهمیت به ترتیب از اهمیت بالا به پایین آورده شده است.

جدول5. میزان اهمیت هر پرسش در دور دوم

پرسش	شاخص اهمیت
1.عوامل درونی حوزه دانشی یا عوامل خارج از حوزه	95.83
2. نحوه رویکرد به حوزه علوم و فناوری	94
3. تعامل کشور ها در تحقیقات	92
4. نحوه استفاده از علوم و فناوری های شناختی	89.58
5. همگرایی و همکاری گروه های ذینفع در داخل	78.26
6. علوم و فناوری های شناختی به مثابه توانمندساز	76.08
7. اخلاق مداری در توسعه علوم شناختی ایران	67.70

در جدول 6 عدم قطعیت هر پرسش برای سیاستگذاری در حوزه علوم و فناوریهای شناختی در دور اول دلفی، ترتیب از اهمیت بالا به پایین محاسبه شده است.

جدول6. عدم قطعیت هر پرسش در دور اول

پرسش	عدم قطعیت
1. اخلاق مداری در توسعه علوم شناختی ایران	25
2. . همگرایی و همکاری گروه های ذینفع در داخل	3.125
3. تعامل کشور ها در تحقیقات	0.925
4. نحوه رویکرد به حوزه علوم و فناوری های شناختی	0.833
5. عوامل درونی حوزه دانشی یا عوامل خارج از حوزه	0.727
6. نحوه استفاده از علوم و فناوری های شناختی	0.793-
7. علوم و فناوری های شناختی به مثابه توانمندساز	1.041-.

در جدول 7 عدم قطعیت هر پرسش برای سیاستگذاری در حوزه علوم و فناوریهای شناختی در دور دوم دلفی، ترتیب از اهمیت بالا به پایین محاسبه شده است.

جدول7. عدم قطعیت هر پرسش در دور دوم

پرسش	عدم قطعیت
1. اخلاق مداری در توسعه علوم شناختی ایران	25
2. . همگرایی و همکاری گروه های ذینفع در داخل	3.125
3. تعامل کشور ها در تحقیقات	0.925
4. نحوه رویکرد به حوزه علوم و فناوری های شناختی	0.833
5. عوامل درونی حوزه دانشی یا عوامل خارج از حوزه	0.727
6. نحوه استفاده از علوم و فناوری های شناختی	0.793-
7. علوم و فناوری های شناختی به مثابه توانمندساز	1.041-.

در جدول 8 نیز میانگین شاخص اجماع/ واریانس هر پرسش برای سیاستگذاری در حوزه علوم و فناوریهای شناختی در دور اول دلفی، ترتیب از اهمیت بالا به پایین محاسبه شده است.

جدول8. میانگین شاخص اجماع/ واریانس در دور اول

پرسش	واریانس میانگین شاخص اجماع
1. نحوه استفاده از علوم و فناوری	12.03
2. عوامل درونی حوزه دانشی با عوامل خارج	9.22
3. علوم و فناوری های شناختی	9.195
4.نحوه رویکرد به حوزه شناختی	7.84
5.همگرایی و همکاری گروه های ذینفع	7.26
6.تعامل کشور ها در تحقیقات	6.74
7.اخلاق مداری در توسعه علوم شناختی ایران	6.67

در جدول 9 نیز میانگین شاخص اجماع/ واریانس هر پرسش برای سیاستگذاری در حوزه علوم و فناوریهای شناختی در دور دوم دلفی، ترتیب از اهمیت بالا به پایین محاسبه شده است.

جدول9. میانگین شاخص اجماع/ واریانس در دور دوم

پرسش	میانگین شاخص اجماع/ واریانس
1.اخلاق مداری در توسعه علوم شناختی ایران	166.75
2. همگرایی و همکاری گروه های ذینفع در داخل	22.68
3. علوم و فناوری های شناختی به مثابه	9.57
4. نحوه استفاده از علوم و فناوری های شناختی	9.54
5. عوامل درونی حوزه دانشی با عوامل خارج از	6.70
6. نحوه رویکرد به حوزه علوم فناوری های	6.53
7. تعامل کشور ها در تحقیقات	6.24

از پرسش « اخلاق مداری در توسعه علوم شناختی ایران» به دلیل کم اهمیتتر بودن آن صرف نظر کرده و میانگین اجماع/ واریانس* شاخص اهمیت را برای هر یک از
پرسشها محاسبه کردیم:

جدول10: میانگین اجماع/واریانس* شاخص اهمیت

پرسش	میانگین شاخص اجماع/ واریانس	شاخص اهمیت	میانگین اجماع/واریانس *شاخص اهمیت
1. نحوه رویکرد به حوزه علوم فناوری های شناختی	6.53	94	613.82
2.همگرایی و همکاری گروه های ذینفع در داخل کشور	22.68	78.26	1774.93
3.عوامل درونی حوزه دانشی با عوامل خارج از حوزه دانشی	6.70	95.83	642.06
4.نحوه استفاده از علوم و فناوری های شناختی	9.54	89.58	854.59
5.تعامل کشور ها در تحقیقات	6.24	92	574.08
6.علوم و فناوری های شناختی به مثابه توانمند ساز یا صنعت	9.57	76.08	728.08

نتایج دور دوم دلفی تحلیل شد و پس از مفهومسازی و بررسی در گروههای تخصصی، چهار نیروی پیشران کلیدی، مهم و با عدم قطعیت به شرح زیر انتخاب شدند:

$C:\Users\TOSHIBA\Desktop\aks.jpg$

شکل 2. سناریوهای پیش رو

5- بحث و نتیجهگیری

بدین ترتیب فضای سناریو ، شامل چهار سناریو به شرح زیر است:

· سناریوی همه برای ابر انسان

· سناریوی ایران بدون مشکلات ذهنی

· سناریوی انحصار ابر انسان

· سناریوی به سوی بیماری کمتر

برای تحقق هر یک از این 4 سناریوی متفاوت که از تقاطع عدم قطعیتهای همگرایی گروههای ذینفع یا واگرایی این گروهها در مقابل رویکرد مهندسی ذهن در برابر توانمندسازی ذهن شکل گرفته اند، میتوان نکات زیر را بر شمرد، لازم به ذکر است هر کدام از این اقدامات سیاستی ممکن است منجر به وقوع یکی از سناریوهای فوق شوند:

اقدامات شکل‌دهنده: عمده‌ترین اقدامات شکل‌دهنده عبارتند از: لازم است سیاست‌هایی به منظور افزایش تمایل بنگاههای خصوصی برای پژوهش و فعالیت در زمینه علوم و فناوریهای شناختی مد نظر باشد. بر این اساس سیاست‌ها شکل‌دهنده می‌توانند شامل موارد زیر باشند:

· افزایش توانمندی‌های کارفرمایی و مدیریت پروژه‌های کلان در بخش دولتی

· طراحی سازوکارهای مناسب به منظور استفاده از توان بخش خصوصی در پروژه‌های نظامی

· ایجاد ساختارهای هماهنگی در سیاست‌گذاری‌های بخش نظامی و غیرنظامی

· ارتقاء و بهبود همکاری‌های میان‌سازمانی در داخل کشور

· ایجاد شبکه‌های موضوعی، پروژه‌ای و تولیدی در بخش علوم و فناوریهای شناختی کشور

· ایجاد مراکز رشد و انکوباتورهای علوم و فناوریهای شناختی به منظور تداوم فعالیت‌ها

· کمک به بنگاه‌های حوزه علوم و فناوریهای شناختی از طریق کمک‌های مالی، معافیت‌های مالیاتی اولیه و وام‌های بلندمدت

این اقدامات به نتایج تحقیقات راسموسن²⁶ و همکارانش (2010) همپوشانی دارد و این نشان میدهد که سناریوهای متفاوت از دیدگاه شناختی میتواند در محیطهای متفاوت مشابه باشد.

سیاست‌هایی به منظور تحقق مداخلات دولتی مانند حمایت‌های مالی-قانونی تدوین شود. بر این اساس سیاست‌ها شکل‌دهنده می‌توانند شامل موارد زیر باشند:

· حمایت از تولیدات علوم شناختی داخل کشور

· استفاده از سازوکارهای خرید دولتی محصولات علوم شناختی کشور

· اقدامات پیش‌گیرانه که عبارتند از: عدم شکل‌گیری حقوق انحصاری برای تولیدکنندگان محصولات علوم شناختی که دارای منافع عامه هستند.

· پذیرش معاهده‌های بین‌المللی در حوزه علوم و
فناوریهای شناختی

تدوین قوانینی به منظور سوق‌دهی بنگاه‌ها به توسعه، افزایش هزینه‌های آموزشی در بنگاه‌ها از طریق تقبل دولت در خصوص آموزش‌های در حین کار

برخی از سیاستهای ذکر شده در تحقیقات اندلر²⁷( 2006) و میلویان²⁸( 2015 ) ارائه و نهایی شده است. همچنین دونالد²⁹ (1997) در مقاله خود نیز به آنها اشاره نموده بود.

این بخش از اقدامات تمامی وابسته به عامل تحریم بین‌المللی است و ارایه آن با فرض اعمال تحریم است، که عبارتند از:

· سرمایه‌گذاری در تولید داخلی

· تغییر اهداف توسعه از خلق ثروت و کیفیت زندگی به سمت توسعه با اهداف رقابت‌پذیری و ظرفیت علمی-تکنولوژیکی

خروجی‌ها و تحلیل‌های خوشه‌بندی خبرگان

در تمامی سیاست‌گذاری‌هایی که با رویکرد مشارکتی انجام می‌شود لازم است تا گروه‌ها و ذی‌نفعان مختلفی که در آن حوزه تاثیرگذار یا تاثیرپذیر هستند، شناسایی شوند. تنوع در مشارکت‌کنندگان به عنوان یکی از پیش‌شرط‌های سیاست‌گذاری مشارکتی شناخته می‌شود. تنوع امکان سوگیری نتایج را کاهش می‌دهد و به همان اندازه می‌تواند مشروعیت نتایج و سیاست‌های تدوین‌شده را افزایش دهد. به منظور تضمین تنوع در مشارکت‌کنندگان اغلب فهرست‌ها و چک‌لیست‌های پیشنهادی و عامی وجود دارد که به سیاست‌گذاران در انتخاب مهم‌ترین ذینفعان مرتبط با آن حوزه کمک می‌کند. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که حداقل دو گونه از تنوع در انتخاب مشارکت‌کنندگان در فرآیند سیاست‌گذاری اهمیت دارد:

تنوع افقی: منظور از تنوع افقی مشارکت‌کنندگان، دربرگیری تمامی گروه‌های ذی‌نفعی است که بر اساس خاستگاه سازمانی، تحصیلی و ماموریتی در نسبت‌شان با آن حوزه متنوع هستند. به عنوان نمونه، تنوع میان مشارکت‌کنندگان بر حسب تولیدکننده یا مصرف‌کننده بودنشان تنوعی افقی است. در سیاست‌گذاری‌های حوزه علم و فناوری تنوع در انتخاب مشارکت‌کنندگان از حوزه‌های سه‌گانه زیر توصیه می‌شود که این حوزه ها در تحقیقات بارسالو³⁰ (2010) دیده شده است:

تنوع بر حسب ماموریت: تنوع میان بخش‌های: 1) صنعتی، 2) دانشگاهی و 3) سیاست‌گذاری

تنوع بر حسب خاستگاه سازمانی: تنوع میان بخش‌های 1) دولتی، 2) خصوصی و 3) غیردولتی مانند انجمن‌های تخصصی و سازمان‌های مردم‌نهاد

تنوع عمودی: اشاره دارد به تنوع دیدگاه‌هایی که در خصوص موضوعات مرتبط با سیاست‌گذاری وجود دارد. به عنوان نمونه چنانچه تولیدکنندگان خود دارای دو دیدگاه مختلف باشند، مانند طرفداران کاهش واردات و طرفداران افزایش واردات. در این وضعیت اگر چه هر دو گروه به یک بخش از مشارکت‌کنندگان تعلق دارند، اما تفاوت دیدگاه‌هایشان ضرورت مشارکت هر دو گروه را تقویت می‌کند. بر اساس این طبقه‌بندی، شناسایی تنوع عمودی واجد ویژگی‌های زیر است:

تنوع عمودی بومی است و وابسته به بافت اجتماعی-اقتصادی و سیاسی سیاست‌گذاری است. به عبارت دیگر این تنوع در هر جامعه‌ و کشوری متفاوت از جامعه و کشور دیگر است.

تنوع عمودی در حوزه‌های مختلف متفاوت است. به عبارت دیگر تقسیم‌بندی گروه‌های ذی‌نفع بر اساس دیدگاه‌ها در یک حوزة فناوری متفاوت از حوزة دیگر است. تنوع عمودی وابسته به زمان است، چرا که تمایز دیدگاه‌ها و پرسش‌های پیشِ روی سیاست‌گذاری متفاوت است. تنوع عمودی بر اساس پرسش‌های متمایزکننده قابل استحصال است، به همین دلیل است که در شناسایی تنوع دیدگاه‌ها پیش از هر فعالیتی مهم‌ترین پرسش‌هایی که منجر به تمایز دیدگاه‌ها می‌شود، شناسایی شود.

در این مطالعه شناسایی خوشه‌هایی از خبرگان حوزه علوم و فناوریهای شناختی که دارای دیدگاه‌های مختلف هستند، هدف بوده است. به عبارت دیگر در این پژوهش به تنوع عمودی در حوزه‌های مختلف پرداخته شده است. در این مطالعه بر اساس روش خوشه‌بندی و مبتنی بر پاسخ‌هایی که به مهم‌ترین پرسش‌های سیاست‌گذارانه داده‌اند، خبرگان به خوشه‌هایی افراز شده‌اند.

هر یک از خوشه‌ها، گروه‌هایی از ذینفعان که دارای دیدگاه‌های ویژة خود در خصوص مسایل اصلی سیاست‌گذاری و توسعه در حوزه هستند، را دربر می‌گیرد. به این ترتیب هر یک از خوشه‌ها وجوه خاصی از آینده حوزه را توصیه می‌کند و به همین ترتیب دیدگاه‌های خاصی نیز در خصوص توسعه فناوری دارد. به صورت خلاصه مهم‌ترین فواید این خوشه‌بندی عبارت است از بهبود فرآیند سیاست‌گذاری، افزایش ظرفیت یادگیری، نیازسنجی اطلاعاتی و آماری، بهبود سازگاری ذینفعان.

در این مطالعه شناسایی تنوع دیدگاه‌ها در حوزة علوم و فناوریهای شناختی امکان‌پذیر نشد، دلیل آن تنوع فوق‌العاده بالای خبرگان در ارایه دیدگاه‌هایشان نسبت به توسعه و اشاعة این حوزه در کشور است.

پیشنهادات آتی

چند چالش عمده و جدی در راه شناسایی پیشرانهای داخلی و خارجی در خود حوزه علوم و فناوریهای شناختی وجود دارد. اولین و شاید مهم ترین این چالشها، عدم وجود یک برداشت واحد و مشخص از واژه علوم و فناوریهای شناختی در جامعه علمی کشور است. در واقع پژوهشگران و نخبگان این حوزه، بر مبنای میزان آشنایی خود و زمینه تخصصی خود علوم و فناوریهای شناختی را تعریف
میکنند و بنابراین، به محض مواجهه با آینده این حوزه آن را تنها از دریچه تخصص خود ارزیابی کرده و تصویر
میکنند. دومین چالش موجود، کاربردهای نظامی و به نسبت محرمانه علوم و فناوری های شناختی است. به تبع این مورد بسیاری از مطالعات آینده محور در این حوزه در سراسر دنیا به صورت عمومی منتشر نشده و در نتیجه، اسناد مطالعاتی بسیار اندکی در دسترس پژوهش گر قرار گرفته است. در ادامه پیشنهادهایی در حوزه روش‌شناسی ارایه شده است.

پیشنهادهایی در خصوص تدوین سناریوهای آینده

در ابتدا میتوان بیان داشت که با توجه به فقدان پژوهشی ساختاریافته در خصوص آینده حوزه علوم و فناوریهای شناختی، میتوان از سایر روشهای آیندهپژوهانه مانند روش دلفی، چرخ آینده، پنل خبرگان و ... برای ترسیم تصویر آیند هاین حوزه استفاده کرد. همچنین اگر همچنان بررسی سیاستها و نحوه سیاستگذاری در این حوزه مهم است به نظر میرسد میتوان از رهیافتهای دیگر سناریونگاری برای این منظور استفاده کرد.

در این مطالعه هر یک از عدم‌قطعیت‌ها به عنوان یک سناریوی مستقل استفاده شده است، اما می‌توان از ترکیب عدم‌قطعیت‌های مختلف به عنوان سناریوهایی برای ارزیابی شکست‌پذیری و همچنین استفاده از آن به عنوان تونل باد سیاست‌های پیشنهادی بهره گرفت. به این ترتیب هم از یک سو تعداد سناریوها برای ارزیابی برنامه‌ها افزایش می‌یابد و هم آن‌که می‌توان از تاثیرات متقابل میان عدم‌قطعیت‌ها بهره گرفت.

در این پژوهش ارزیابی‌ای برای سنجش شکست‌پذیری فروض برنامه و همچنین تونل بادی در مقابل سناریوهای پیشنهادی انجام نشدهاست؛ اما می‌توان ضمن انجام این در این مطالعه هر یک از عدم‌قطعیت‌ها به عنوان یک سناریوی مستقل استفاده شده است، اما می‌توان از ترکیب عدم‌قطعیت‌های مختلف به عنوان سناریوهایی برای ارزیابی شکست‌پذیری و همچنین استفاده از آن به عنوان تونل باد سیاست‌های پیشنهادی بهره گرفت. به این ترتیب هم از یک

منابع

1. خزایی، س، جلیلوند، م، نصرالهی وسطی، ل.(1392). بررسی نظری روش تحلیل لایه‌ای علت‌ها در حوزه آینده‌پژوهی. مطالعات آینده‌پژوهی. 2(6)

2. خليل،ط. (1381) ، مديريت تكنولوژي (رمز موفقيت در رقابت و خلق ثروت)، تهران:انتشارات پيام متن وابسته به مركز تكنولوژي نيرو.

3. علامی، ع، قاسمی برقی، ر.(1391). ترسیم برنامه آینده دانشگاه علوم پزشکی: رویکرد سناریو پردازی. گام‌های توسعه در آموزش پزشکی، مجله مرکز مطالعات و توسعه آموزش پزشکی. 9(1). ص 101 تا 97.

4. کوثری، س.(1391). درآمدی بر رویکردها و تکنیک‌های سناریونویسی، مطالعات آینده‌پژوهی، 1(4). اول، ص 73-96.

5. لیام فهی، رابرت ام راندال، مترجم: مسعود منزوی (1392). یادگیری از آینده، سناریوهای آینده نگاری رقابتی، موسسه آموزش و تحقیقاتی صنایع دفاعی، مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری های دفاعی.

سو تعداد سناریوها برای ارزیابی برنامه‌ها افزایش می‌یابد و هم آن‌که می‌توان از تاثیرات متقابل میان عدم‌قطعیت‌ها بهره گرفت.

در این پژوهش ارزیابی‌ای برای سنجش شکست‌پذیری فروض برنامه و همچنین تونل بادی در مقابل سناریوهای پیشنهادی انجام نشدهاست؛ اما می‌توان ضمن انجام این مدل ارزیابیها، پرسشی در خصوص تفاوت میان ارزیابی‌های مستقیم و غیرمستقیم طرح نمود. از یک سو مطالعات غیرمستقیم می‌تواند به شناخت‌های عمیق‌تری دست یافت؛ اما از سوی دیگر تفاوت میان این دو می‌تواند دربردارنده دام‌های شناختی خبرگان باشد. استفاده از سوگیری‌های شناختی به عنوان یکی از زیرحوزه‌های علوم شناختی این نوع از تحقیقات می‌تواند کارآمد باشد.

در این پژوهش بر اساس روش‌های سناریونگاری بدیل انجام شده بود، گر چه می‌توان از روش‌های سناریونگاری کیفی‌تر مانند تحلیل لایه‌ای علت‌ها³¹ استفاده نمود.

رقابتی، موسسه آموزش و تحقیقاتی صنایع دفاعی، مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری های دفاعی.

6. متس لیندگرن، هانس بندهولد(1390). طراحی سناریو: پیوند بین آینده و راهبرد، موسسه آموزش و تحقیقاتی صنایع دفاعی

7. Bergman, J.-P. (2005). “Supporting Knowledge Creation and Sharing in the Early Phases of the Strategic Innovation Process”, Acta Universitatis Lappeenrantaesis 212, 180 p.

8. Berkhout, F., & Hertin, J. (2002). Foresight futures scenarios. Greener Management International, 2002(37), 37-52.

9. Bishop, P. (2001). A yardstick too far?. foresight, 3(3), 163-167.

10. Bradfield, R. Wright, G. Burt, G. Cairns, G. van der Heijden, K. (2005). “The origins and evolution of scenario techniques in long range business planning,” Futures, Vol. 37, pp. 795-812.

11. Chermack, T. J. (2003). A theory of scenario planning, doctoral dissertation, faculty of the graduate school of the university of minnesota.

12. Chermack, T., J & Nimon, K. (2013). Drivers and outcomes of scenario planning: a canonical correlation analysis. European Journal of Training and Development, 37(9), 811-834.

13. Coates, F.J. (2000): Scenario Planning, in: Technological Forecasting and Social Change 65, 115-123.

812.

11. Chermack, T. J. (2003). A theory of scenario planning, doctoral dissertation, faculty of the graduate school of the university of minnesota.

12. Chermack, T., J & Nimon, K. (2013). Drivers and outcomes of scenario planning: a canonical correlation analysis. European Journal of Training and Development, 37(9), 811-834.

13. Coates, F.J. (2000): Scenario Planning, in: Technological Forecasting and Social Change 65, 115-123.

14. Coyle, G.(2004). “Practical Strategy: Structured Tools and Techniques”, Glasgow: Pearson Education Ltd., 308 p.

15. Dammers, E. (2000). Leren van de toekomst; over de rol van scenario's bij strategische beleidsvorming.

16. Elkington, J., & Trisoglio, A. (1996). Developing realistic scenarios for the environment: Lessons from Brent Spar. Long Range Planning, 29(6), 762-769.

17. ETTE (2002): Focus in the Futureof Vocational Education and Training, Melbourne, 2002

18. Fahey, L., Randell, R. (1998): Learning from the Future: Competitive Foresight Scenarios, New York, in: Ratcliffe, J. (ed) (1999).

19. Georgantzas, N. C., & Acar, W. (1995). Scenario-driven planning: learning to manage strategic uncertainty. Praeger.

20. Godet, M. (1987). Scenarios and strategic management: Prospective et planification stratégique.

21. Godet, M., & Roubelat, F. (1996). Creating the future: the use and misuse of scenarios. Long range planning, 29(2), 164-171.

22. Götze, U. (1991). Szenario-Technik in der strategischen Unternehmensplanung. Wiesbaden: Dt. Univ.

23. Huss, W. R., & Honton, E. J. (1987). Scenario planning—what style should you use?. Long range planning, 20(4), 21-29.

24. Huss, W. R., & Honton, E. J. (1987). Scenario planning—what style should you use?. Long range planning, 20(4), 21-29.

25. Inayatullah, S. (1996). Methods and epistemologies in futures studies. The knowledge base of futures studies, 1, 186-203.

26. Inayatullah, S. (2009). Questioning scenarios. Journal of futures studies,13(3), 75-80.

27. Johnson G. & Scholes, K.(2002). “ Exploring Corporate Strategy”, Glasgow: Pearson Education Ltd, 585 p.

28. Kleiner, A. (1999): Scenario Practice, written for the Whole Earth Quarterly, to be published in 1999 and submitted in: http://stage.itp.nyu.edu/scenario/overview.html, 24.01.2004, 1999

29. Maleska, P. (1995): The Futures Field of Research, in: Futures Research Quarterly, vol. 11, no. 1, 1995 .

30. Martelli, A. (2001): Scenario Building and Scenario Planning: State of the Art and Prospects of Evolution, published on the summer 2001 issues of the Future Research Quarterly, in: http://www.antoniomartelli.com/html/articoli/scen_building.asp, 09.04.2004, 2001.

31. Mason, D. H. (1998). Scenario planning: Mapping the paths to the desired future. In L. Fahey & R. Randall, (Eds.), Learning From the Future: Competitive Foresight Scenarios,pp. 109-121. New York: John Wiley & Sons, Inc.

32. Mietzner, D., & Reger, G. (2005). Advantages and disadvantages of scenario approaches for strategic foresight. International Journal of Technology Intelligence and Planning, 1(2), 220-239.

33. Millett, S. M. (1988). How scenarios trigger strategic thinking. Long Range Planning, 21(5), 61-68.

34. Neilson, R. E., & Wagner, C. J. (2000). Strategic scenario planning at CA International. Knowledge Management Review, 12, 4-21.

35. Noonan, P. S., & Tenaglia, M. S. (1998). How information technology helps scenarios advance from consensus to decisiveness. Learning from the Future: Competitive Foresight Scenarios, 384-401.

36. Phelps, R., Chan, C., & Kapsalis, S. C. (2001). Does scenario planning affect performance? Two exploratory studies. Journal of Business Research,51(3), 223-232.

37. Piirainen, K., Kortelainen, S., Elfvengren, K. and Tuominen, M. (2006), ‘‘A framework for utilizing group support systems in scenario process’’, Proceedings of the Frontiers of E-business Research Conference, Tampere.

38. Piirainen,k., Kortelainen ,S., Elfvengren,K., Tuominen,M.(2010),”A scenario approach for assessing new business concepts”, Management Research Review ,Vol. 33 No. 6, pp. 635-655.

39. Porter, M. E. (1985). Competitive advantage: creating and sustaining superior performance. New york.

40. Ralston, B. & Wilson, I. 2006. “The Scenario-Planning Handbook: A Practitioner’s Guide to Developing and Using Scenarios to Direct Strategy in Today’s Uncertain Times,” Crawfordsville IN, Thomson/South-Western, 256 p.

41. Ratcliffe, J. (2000). Scenario building: a suitable method for strategic property planning?. Property Management, 18(2), 127-144.

42. Ratcliffe, J. (2003). Scenario planning: An evaluation of practice. Futures Research Quarterly, 19(4), 5-26.

43. Ringland, G., & SCHWARTZ, P. P. (1998). Scenario planning: managing for the future. John Wiley & Sons.

44. Robertson, J. (1980). The sane alternative. River Basin Publishing Company.

45. Schriefer, A. (1995). Getting the most out of scenarios: Advice from the experts. Planning Review, 23(5), 33-35.

46. Schwartz, P. (1996). The Art of the Long View: Planning for the Future in an Uncertain World (Currency Doubleday, New York).

47. Shoemaker, P. J. H. (1995). Scenario planning: A tool for strategic thinking. Sloan Management Review 37(2), 25-40.

48. Shoemaker, P. J. H. (1998). Twenty common pitfalls in scenario planning. In L. Fahey & R. Randall, (Eds.), Learning From the Future: Competitive Foresight

49. Slaughter, R. (1995). The foresight principle. London: Adamantine.

50. Slaughter, R. (2000). Futures tools and techniques. Futures Study Centre.

51. Slaughter, R. A. (1996). The knowledge base of futures studies as an evolving process. Futures, 28(9), 799-812.

52. Sohail, I. (2002). Reductionism or layered complexity, the future of future studies. Futures, 34(3-4), 295-302.

53. Steinmüller, K. (1997). Grundlagen und Methoden der Zukunftsforschung: Szenarien, Delphi, Technikvorausschau. SFZ.

54. Tenaglia, M., & Noonan, P. (1992). Scenario-based strategic planning: A process for building top management consensus. Planning Review, 20(2), 12-19.

55. Van der Heijden, K. (2004). Can internally generated futures accelerate organizational learning?. Futures, 36(2), 145-159.

56. Van der Heijden, K. (2011). Scenarios: the art of strategic conversation. John Wiley & Sons.

57. Van Notten, P. W., Rotmans, J., Van Asselt, M. B., & Rothman, D. S. (2003). An updated scenario typology. Futures, 35(5), 423-443.

58. Varum, A and Melo,C. (2010). “Directions in scenario planning literature – A review of the past decades”.Futures 42, p.p 355–369.

59. Wack, P. (1985). Scenarios: The gentle art of re-perceiving, Harvard Business School. Unpublished manuscript.

60. Walsh,P.R.(2005). “environmental change by adding scenario planning to the strategy reformulation equation”.Guildford, UK Management Decision. Vol. 43 No. 1, pp. 113-122.

61. Warfield, J. (1996). An overview of futures methods. Artículos especializados.

62. Wilkinson, L. (1996). Scenarios. Special Wired Edition, January.

63. Wilson, I. (1998). Mental maps of the future: an intuitive logics approach to scenarios. Learning from the future: Competitive foresight scenarios, 81-1

[1] Vandi Bell

[2] pragmatic

[3] Uncertainty

[4] key driving forces

[5] Van der Heijden

[6] Kermak

[7] NBIC

[8] Michael Porter

[9] Peter Schwartz

[10] Gill Ringland

[11] Godet and Roublat

[12] Warfield

[13] Pierre Wack

[14] Andler

[15] Donald

[16] Barsalo

[17] Rasmosen et al

[18] Weak signals

[19] Miloyan

[20] Neurohabilitation

[21] Evolutionary Cognitive Science

[22] Grounded Cognitive Science

[23] Pluralism of Cognitive Science

[24] Clark

[25] 25 Critical Uncertainities

[26] Rasmosen et al

[27] Andler

[28] Miloyan

[29] Donald

[30] .Barsalo

[31] Causal Layer Analysis: CLA

مقالات مرتبط

بکارگیری روش دلفی فازی و فرآیند تحلیل سلسله‌مراتب گروهی فازی در شناسایی و رتبه‌بندی شاخص‌های مؤثر بر توسعه کارآفرینی سازمانی
تاریخ چاپ : 1398/08/17
بررسی تاثیر توانمندی یکپارچه‌سازی دانش بر نوآوری فناورانه و عملکرد راهبردی (مورد مطالعه: بنگاه‌های تولید کننده دارو در ایران)
تاریخ چاپ : 1398/08/17
مدل رابطه‌ای سیاستگذاری‌ها، اولویت‌ها، حمایت‌ها و ارزشیابی طرح‌های پژوهشی با طرح‌های پژوهشی تجاری شده ادراک شده ( مورد مطالعه؛ دیدگاه اساتید دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرند)
تاریخ چاپ : 1398/08/17
عوامل سازمانی موثر بر بهره وری مراکز انتقال فناوری دانشگاهی
تاریخ چاپ : 1398/08/17
تاثیر اشتراک‌گذاری دانش بر نوآوری تیمی اعضای هیات علمی:مورد دانشگاه فردوسی مشهد
تاریخ چاپ : 1398/08/17
شناسایی، تحلیل و اولویت بندی عوامل موثر برکیفیت آموزش در آموزش عالی
تاریخ چاپ : 1398/08/17

اشتراک گذاری

آدرس مقاله

آینده¬نگاری علوم و فناوری¬های شناختی ایران با رویکرد سناریونگاری