• صفحه اصلی
  • ارائه مدل زنجیره تأمین سبز محصولات لبنی با تأکید بر رضایت مشتریان: ترکیب رویکردهای مدلسازی ساختاری تفسیری و فرآیند تحلیل شبکه

اشتراک گذاری

آدرس مقاله


کد مقاله : 202012179913 بازدید : 13311 صفحه: 179 - 196

نوع مقاله: پژوهشی

ارائه مدل زنجیره تأمین سبز محصولات لبنی با تأکید بر رضایت مشتریان: ترکیب رویکردهای مدلسازی ساختاری تفسیری و فرآیند تحلیل شبکه

محورهای موضوعی : عمومى

علی یوسفی 1 , مهدی همایون فر 2 * , عبدالعزیز پقه 3 , امیر اخوان فر 4

1 - دانشجوی دکتری مدیریت بازرگانی- بازاریابی، گروه مدیریت، واحد علی¬آباد کتول، دانشگاه آزاد اسلامی، علی آباد کتول، ایران
2 - استادیار گروه مدیریت صنعتی، دانشکده مدیریت و حسابداری، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران
3 - استادیار گروه مدیریت، واحد علی¬آباد کتول، دانشگاه آزاد اسلامی، علی آباد کتول، ایران
4 - استادیار گروه مدیریت دانشگاه پیام نور ج.ا.ا.

تاریخ دریافت : 1399/09/27 تاریخ پذیرش : 1400/04/14 تاریخ انتشار : 1400/04/22

کلید واژه: زنجیره تامین سبز, رضایت مشتریان, مدلسازی ساختاری تفسیری, فرایند تحلیل شبکه,

چکیده مقاله :

هدف از پژوهش حاضر ارائه مدل زنجيره تامين سبز محصولات لبني با تاکید بر رضایت مشتریان می باشد. جامعه آماری پژوهش متشکل از اساتید دانشگاهی و خبرگان حوزه بازاریابی و صنایع غذایی و لبنی ایران است که با روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شده اند. نمونه گیری تا مرحله اشباع نظری ادامه پیدا کرد. همچنین برای تعیین پایایی ابزاره اندازه گیری مقدار ضریب ICC مورد تایید قرار گرفت. در نهایت تعداد ده پرسشنامه و مصاحبه از خبرگان ملاک عمل قرار گرفته است. برای ارائه مدل از رویکرد مدلسازی ساختاری تفسیری و جهت اولویت بندی معیارها از فرایند تحلیل شبکه ای استفاده شده است. یافته های پژوهش نشان داد عامل رضایت مشتری در ارتباط با موضوع پژوهش و ارائه الگوی زنجيره تامين سبز محصولات لبني از اثرپذیری بیشتری برخوردار می باشد و در مقابل عامل های نوآوری سبز، کارآفرینی سبز، عملکرد سبز، اقدامات سبز داخلی و مشارکت سبز بیرونی دارای بیشترین تاثیرگذاری و کمترین تاثیرپذیری می باشند. همچنین نتایج تحلیل میک مک نشان داد هفت عامل مرتبط با ارائه الگوی زنجیره تامین سبز محصولات لبنی از بعد قدرت نفوذپذیری و وابستگی به سه دسته عوامل نفوذی، وابسته و خودمختار تقسیم می شوند. در نهایت اولویت بندی معیارها نشان داد رضایت مشتری بالاترین وزن را در میان معیارهای زنجیره تامین سبز محصولات لبنی دارا می باشد.

چکیده انگلیسی:

The purpose of this study is to present a green supply chain model for dairy products with emphasis on customer satisfaction. The statistical population of the study consists of university professors and experts in the field of marketing and food and dairy industries of Iran who have been selected by purposive sampling. Sampling continued until the theoretical saturation stage. The value of ICC coefficient was also approved to determine the reliability of the measuring instrument. Finally, 10 questionnaires and interviews with experts were used. The interpretive structural modeling approach is used to present the model and the network analysis process is used to prioritize the criteria. Findings showed that the factor of customer satisfaction in relation to the research topic and the presentation of the green supply chain model of dairy products is more effective In contrast, the factors of green innovation have the most, green entrepreneurship, green performance, internal green actions and external green participation have the most impact and the least impact. Also, the results of Mick Mac analysis showed that 7 factors related to the presentation of the green supply chain pattern of dairy products in terms of permeability and dependence are divided into three categories of infiltrators, dependent and autonomous. Finally, the prioritization of criteria showed that customer satisfaction has the highest weight among the criteria of the green supply chain of dairy products

منابع و مأخذ:

1. انصاری، منوچهر و اشرفی، سیدا و جبلی، هدی، 1395، بررسی تأثیر سرمایه انسانی بر نوآوری سبز. مدیریت صنعتی، دوره هشتم، شماره 2، ص ص 141-162.
2. برادران، وحید و محمدی پیرلر، ابراهبم و آقایی عطا، حسین و خیری¬نژاد، مجتبی، 1395، تأثیر ابعاد مدیریت زنجیره تأمین سبز بر عملکرد سازمان با رویکرد مدلسازی معادلات ساختاری. سیزدهمین کنفرانس بین¬المللی مهندسی صنایع، بابلسر.
3. پیله¬وری، نازنین و تاری¬یان، اعظم، 1395، بررسی رابطه ابعاد مختلف نوآوری¬های سبز در بهبود عملکرد سازمان در صنعت ساخت و ساز. کنفرانس بین¬المللی نخبگان مدیریت، تهران.
4. رضایی، بیژن و نادری، نادر و رستمی، سحر، 1397، ضرورت توسعه کارآفرینی سبز در بخش کشاورزی. کارآفرینی در کشاورزی، جلد پنجم، شماره 1، ص¬ص 1-16. 5. رضائیان، علی و نظافتی، نوید و باقری، روح¬اله (1397). شکل¬گیری شبکه دانش در شرکت¬های دانش¬بنیان. کاوش‌های مدیریت بازرگانی، دوره دهم، شماره 20، صص 213-187.
6. شاکری، رویا و ابراهیمی، شیلان و جمشیدی، رامیار، 1396، بررسی رابطه مدیریت زنجیره تأمین سبز و عملکرد شرکت¬ها در شهرک صنعتی شماره 3 شهر سنندج. دومین همایش بین¬المللی و چهارمین همایش ملی پژوهش¬های مدیریت و علوم انسانی، تهران.
7. شریف¬زاده، محمدشریف و عبدالله زاده، غلامحسین و رهبری، محمد، 1397، شناسایی و اولویت بندي
زمینه¬هاي توسعه کسب و کارهاي سبز در استان گلستان. توسعه کارآفرینی، دوره دوازدهم، شماره 2، ص¬ص 201-219.
8. شهبازی، کیومرث و حسن‌زاده، اکبر‌ و جعفر‌زاده، بهروز (1393). بررسی تأثیر کارآفرینی و نوآوری بر رشد اقتصادی: رهیافت داده¬های تابلویی. نوآوری و ارزش¬آفرینی، دوره 2، شماره 5، ص¬ص 43-54.
9. غلامی، سودابه و ناظری، علی، 1397، مدیریت زنجیره تأمین سبز و عملکرد سازمان؛ نقش تعدیلگر گواهی¬نامه ایزو. مدیریت استاندارد و کیفیت، سال هشتم، شماره 1، ص¬ص 6-25.
10. فرح¬بخش، سمیرا، 1396، بررسی تأثیر عرضه-کننده سبز و نوآوری سبز بر مزیت رقابتی و عملکرد محیطی. پایان¬نامه کارشناسی¬ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت، دانشکده علوم انسانی.
11. فزونی اردکانی، زهرا و فرهادیان، همایون و پزشکی¬راد، غلامرضا و رعنایی کردشولی، حبیب¬اله و طباطبائیان، حبیب¬اله، 1396، ترسیم ماتریس نهاد – پایداری نظام نوآوری صنعت لبنیات ایران. جلد 31، شماره 3، ص¬ص 216-227.
12. کریمی سارمه، زینب و اسماعیل پور، رضا، 1398، نقش مسئولیت اجتماعی شرکت و کارآفرینی سبز در توسعه پایدار. دومین کنفرانس ملی اندیشه¬های نوین در مدیریت کسب و کار.
13. محمدی، اسفندیار و شرفی، وحید و ویسی، سعید (1396). تاثیر نوآوری استراتژیک بر تمایل به خرید مشتری: نقش تعدیل¬گری قابلیت¬های نوآوری. نوآوری و ارزش آفرینی، دوره 6، شماره 12، ص¬ص 81-97. 14. معزز، هاشم و عزیزی، جواد (1395). توسعۀ مدل مدیریت زنجیرۀ تأمین سبز یانگ در شرکت سینره. مدیریت صنعتی، دوره 8، شماره 2، ص¬ص 309-332.
15. میرکاظمی، سیده عذرا و مودی، داود و وحدانی، محسن، 1396، نقش مزیت رقابتی در رضایتمندی مشتریان استخرهای شنا. پژوهش¬های کاربردی در مدیریت ورزشی. سال شم، شماره 1، ص¬ص 91-98.
16. نارکی، مسعود، 1397، ارزیابی شرکت¬های لبنی براساس شاخص¬های مؤثر بر عملکرد مدیریت زنجیره سبز با رویکرد فازی تحلیل سلسله مراتبی و تاپسیس (مطالعه موردی: شرکت¬های لبنی کاله، پاک و شرکت لینانیک). پایان¬نامه کارشناسی¬ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد گچساران، دانشکده فنی و مهندسی.
17. Ahi, P., & Searcy, C. (2013). A comparative literature analysis of definitions for green and sustainable supply chain management. Journal of cleaner production, 52, 329-341.
18. Ar, I. M. (2012). The impact of green product innovation on firm performance and competitive capability: the moderating role of managerial environmental concern. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 62, 854-864.
19. Arabatzis, G., Galatsidas, S., Intze, C., Chalikias, M. S., Tsiantikoudis, S., & Mamalis, S. (2015, September). Green Entrepreneurship and Green Products: Consumers' Views and Attitudes in Regional Unit of Evros. In HAICTA (pp. 291-297).
20. Attri, r., Dev, n., & Sharma, v. (2013). Interpretive Structural Modelling (ISM) approach: An Overview. Research Journal of Management Sciences, 2(2), 6.
21. Azevedo, S. G., Carvalho, H., & Machado, V. C. (2011). The influence of green practices on supply chain performance: A case study approach. Transportation research part E: logistics and transportation review, 47(6), 850-871.
22. Calik, E., & Bardudeen, F. (2016). A measurement scale to evaluate sustainable innovation performance in manufacturing organizations. Procedia Cirp, 40, 449-454.
23. Chavez, R., Yu, W., Feng, M., & Wiengarten, F. (2016). The effect of customer‐centric green supply chain management on operational performance and customer satisfaction. Business Strategy and the Environment, 25(3), 205-220.
24. Cheng, T. C. E., Lai, K. H., Lun, Y. V., & Wong, C. W. (2013). Green shipping management. Transportation Research Part E, (55), 1-2.
25. De Mendonca, T. R., & Zhou, Y. (2019). Environmental performance, customer satisfaction, and profitability: A study among large US companies. Sustainability, 11(19), 5418.
26. de Sousa Jabbour, A. B. L., Jabbour, C. J. C., Latan, H., Teixeira, A. A., & de Oliveira, J. H. C. (2014). Quality management, environmental management maturity, green supply chain practices and green performance of Brazilian companies with ISO 14001 certification: Direct and indirect effects. Transportation Research Part E: Logistics and Transportation Review, 67, 39-51.
27. Diabat, A., & Govindan, K. (2011). An analysis of the drivers affecting the implementation of green supply chain management. Resources, Conservation and Recycling, 55(6), 659-667.
28. Dubey, R., Gunasekaran, A., & Ali, S. S. (2015). Exploring the relationship between leadership, operational practices, institutional pressures and environmental performance: A framework for green supply chain. International Journal of Production Economics, 160, 120-132.
29. Ebrahimi, P., & Mirbargkar, S. M. (2017). Green entrepreneurship and green innovation for SME development in market turbulence. Eurasian Business Review, 7(2), 203-228.
30. El-Kassar, A. N., & Singh, S. K. (2019). Green innovation and organizational performance: the influence of big data and the moderating role of management commitment and HR practices. Technological Forecasting and Social Change, 144, 483-498.
31. Ge, B., Jiang, D., Gao, Y., & Tsai, S. B. (2016). The influence of legitimacy on a proactive green orientation and green performance: A study based on transitional economy scenarios in china. Sustainability, 8(12), 1344.
32. Gold, S., Trautrims, A., & Trodd, Z. (2015). Modern slavery challenges to supply chain management. Supply Chain Management: An International Journal.
33. Govindan, K., Sarkis, J., Jabbour, C. J. C., Zhu, Q., & Geng, Y. (2014). Eco-efficiency based green supply chain management: Current status and opportunities. European Journal of Operational Research, 2(233), 293-298.
34. Green, K. W., Zelbst, P. J., Meacham, J., & Bhadauria, V. S. (2012). Green supply chain management practices: impact on performance. Supply Chain Management: An International Journal.
35. Gunasekaran, A., & Ngai, E. W. (2012). The future of operations management: an outlook and analysis. International Journal of Production Economics, 135(2), 687-701.
36. Gürlek, M., & Tuna, M. (2018). Reinforcing competitive advantage through green organizational culture and green innovation. The service industries journal, 38(7-8), 467-491.
37. Hardika, A. L., Roespinoedji, R., Rashid, A. Z. A., & Saudi, M. H. M. (2019). The Effect of Green Organizational Culture and Green Innovation in influencing Competitive Advantage and Environmental Performance.
38. Kauppi, K. (2013). Extending the use of institutional theory in operations and supply chain management research. International Journal of Operations & Production Management.
39. Ketata, I., Sofka, W., & Grimpe, C. (2015). The role of internal capabilities and firms' environment for sustainable innovation: evidence for G ermany. R&d Management, 45(1), 60-75.
40. Khan, S. A. R. (2020). Empirical Studies on Green Supply Chain Management. In The Critical Success Factors of Green Supply Chain Management in Emerging Economies (pp. 35-64). Springer, Cham.
41. Kiron, D., Kruschwitz, N., Haanaes, K., & von Streng Velken, I. (2012). Sustainability nears a tipping point. MIT Sloan Management Review, 53(2), 69-74.
42. Klerkx, L., & Nettle, R. (2013). Achievements and challenges of innovation co-production support initiatives in the Australian and Dutch dairy sectors: a comparative study. Food Policy, 40, 74-89.
43. Kumar, V., Batista, L., & Maull, R. (2011). The impact of operations performance on customer loyalty. Service Science, 3(2), 158-171.
44. Lai, J. Y., & Yang, C. C. (2009). Effects of employees' perceived dependability on success of enterprise applications in e-business. Industrial Marketing Management, 38(3), 263-274.
45. Lampikoski, T. (2012). Green, Innovative, and Profitable: A Case Study of Managerial Capabilities at Interface Inc. Technology Innovation Management Review, 2(11).
46. Lintukangas, K., Hallikas, J., & Kähkönen, A. K. (2015). The role of green supply management in the development of sustainable supply chain. Corporate Social Responsibility and Environmental Management, 22(6), 321-333.
47. Makower, J. (2013). State of Green Business 2013. Oakland: Greenbizz Group.
48. Malone, D. W. (2014). An introduction to the application of interpretive structural modeling. Proceedings of the IEEE, 63(3), 397-404.
49. Otto, A. S., Szymanski, D. M., & Varadarajan, R. (2019). Customer satisfaction and firm performance: insights from over a quarter century of empirical research. Journal of the Academy of Marketing Science, 1-22.
50. Ouakouak, M. L., Ouedraogo, N., & Mbengue, A. (2014). The mediating role of organizational capabilities in the relationship between middle managers’ involvement and firm performance: A European study. European Management Journal, 32(2), 305-318.
51. Roehrich, J. K., Hoejmose, S. U., & Overland, V. (2017). Driving green supply chain management performance through supplier selection and value internalisation. International Journal of Operations & Production Management.
52. Rosenzweig, E. D., Roth, A. V., & Dean Jr, J. W. (2003). The influence of an integration strategy on competitive capabilities and business performance: an exploratory study of consumer products manufacturers. Journal of operations management, 21(4), 437-456.
53. Saaty, T.L., Takizawa, M. (1986). Dependence and Independence: from Linear Hierarchies to Nonlinear Network. European Journal of Operational Research, 26, 229-237.
54. Schiederig, T., Tietze, F., & Herstatt, C. (2012). Green innovation in technology and innovation management–an exploratory literature review. R&d Management, 42(2), 180-192.
55. Scott, W.R. (2008). Institutions and Organizations: Ideas and Interests, 3rd ed.. Sage Publications, Los Angeles, CA.
56. Sharma, S., & Gandhi, M. A. (2016). Exploring correlations in components of green supply chain practices and green supply chain performance. Competitiveness Review. 57. Sheu, J. B., & Talley, W. K. (2011). Green supply chain management: trends, challenges, and solutions.
58. Shin, Y., & Thai, V. V. (2015). The impact of corporate social responsibility on customer satisfaction, relationship maintenance and loyalty in the shipping industry. Corporate Social Responsibility and Environmental Management, 22(6), 381-392.
59. Silajdžić, I., Kurtagić, S. M., & Vučijak, B. (2015). Green entrepreneurship in transition economies: a case study of Bosnia and Herzegovina. Journal of Cleaner Production, 88, 376-384.
60. Singh, M. D., & Kant, R. (2011). Knowledge management barriers: An interpretive structural modeling approach. International Journal of Management Science and Engineering Management, 3(2), 10.
61. Swink, M., Narasimhan, R., & Kim, S. W. (2005). Manufacturing practices and strategy integration: effects on cost efficiency, flexibility, and market‐based performance. Decision Sciences, 36(3), 427-457.
62. Trivyza, N. L., Rentizelas, A., & Theotokatos, G. (2017, February). Sustainability assessment of ship energy systems at the design phase: Integrating environmental and economic aspects. In 4th International EurOMA Sustainable Operations and Supply Chains Forum (pp. 1-10).
63. Vachon, S., & Klassen, R. D. (2006). Extending green practices across the supply chain: the impact of upstream and downstream integration. International Journal of Operations & Production Management, 26(7), 795-821.
64. Vanalle, R. M., Ganga, G. M. D., Godinho Filho, M., & Lucato, W. C. (2017). Green supply chain management: An investigation of pressures, practices, and performance within the Brazilian automotive supply chain. Journal of cleaner production, 151, 250-259.
65. Varadarajan, R. (2017). Innovating for sustainability: a framework for sustainable innovations and a model of sustainable innovations orientation. Journal of the Academy of Marketing Science, 45(1), 14-36.
66. Vijayvargy, L., Thakkar, J., & Agarwal, G. (2017). Green supply chain management practices and performance. Journal of Manufacturing Technology Management.
67. Warfield, J.N. (1974). Developing interconnected matrices in structural modeling. IEEETransactions on Systems, Man and Cybernetics, 4(1), 51-81.
68. West, D. C., Ford, J., & Ibrahim, E. (2015). Strategic marketing: creating competitive advantage. Oxford University Press, USA.
69. Yang, C. S., Lu, C. S., Haider, J. J., & Marlow, P. B. (2013). The effect of green supply chain management on green performance and firm competitiveness in the context of container shipping in Taiwan. Transportation Research Part E: Logistics and Transportation Review, 55, 55-73.
70. Yusuf, Y. Y., Gunasekaran, A., Musa, A., El-Berishy, N. M., Abubakar, T., & Ambursa, H. M. (2013). The UK oil and gas supply chains: An empirical analysis of adoption of sustainable measures and performance outcomes. International Journal of Production Economics, 146(2), 501-514.
71. Zailani, S., Jeyaraman, K., Vengadasan, G., & Premkumar, R. (2012). Sustainable supply chain management (SSCM) in Malaysia: A survey. International journal of production economics, 140(1), 330-340.
72. Zhu, Q., Sarkis, J., & Lai, K. H. (2013). Institutional-based antecedents and performance outcomes of internal and external green supply chain management practices. Journal of Purchasing and Supply Management, 19(2), 106-117.
متن کامل:


ارائه مدل زنجیره تأمین سبز محصولات لبنی با تأکید بر رضایت مشتریان: ترکیب رویکردهای مدلسازی ساختاری تفسیری و فرآیند تحلیل شبکه

 

*علی یوسفی     **مهدی همایونفر      ***عبدالعزیز پقه      ****امیر اخوان­فر   

* دانشجوی دکتری مدیریت بازرگانی- بازاریابی، گروه مدیریت، واحد علی­آباد کتول، دانشگاه آزاد اسلامی، علی­آباد کتول، ایران.                     

** استادیار گروه مدیریت صنعتی، دانشکده مدیریت و حسابداری، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران.

*** استادیار گروه مدیریت، واحد علی­آباد کتول، دانشگاه آزاد اسلامی، علی آباد کتول، ایران.              

**** استادیار گروه مدیریت دانشگاه پیام نور ج.ا.ا.

تاریخ دریافت: 27/09/1399              تاریخ پذیرش: 14/04/1400             

 

چکيده

هدف از پژوهش حاضر ارائه مدل زنجيره تامين سبز محصولات لبني با تاکید بر رضایت مشتریان می­باشد. جامعه آماری پژوهش متشکل از اساتید دانشگاهی و خبرگان حوزه بازاریابی و صنایع غذایی و لبنی ایران است که با روش نمونه­گیری هدفمند انتخاب شده­اند. نمونه­گیری تا مرحله اشباع نظری ادامه پیدا کرد. همچنین برای تعیین پایایی ابزاره اندازه­گیری مقدار ضریب ICC  مورد تایید قرار گرفت. در نهایت تعداد ده پرسشنامه و مصاحبه از خبرگان ملاک عمل قرار گرفته است. برای ارائه مدل از رویکرد مدلسازی ساختاری تفسیری و جهت اولویت­بندی معیارها از فرایند تحلیل شبکه­ای استفاده شده است. یافته­های پژوهش نشان داد عامل رضایت مشتری در ارتباط با موضوع پژوهش و ارائه الگوی زنجيره تامين سبز محصولات لبني از اثرپذیری بیشتری برخوردار می­باشد و در مقابل عامل­های نوآوری سبز، کارآفرینی سبز، عملکرد سبز، اقدامات سبز داخلی و مشارکت سبز بیرونی دارای بیشترین تاثیرگذاری و کمترین تاثیرپذیری می­باشند. همچنین نتایج تحلیل میک مک نشان داد هفت عامل مرتبط با ارائه الگوی زنجیره تامین سبز محصولات لبنی از بعد قدرت نفوذپذیری و وابستگی به سه دسته عوامل نفوذی، وابسته و خودمختار تقسیم 
می­شوند. در نهایت اولویت­بندی معیارها نشان داد رضایت مشتری بالاترین وزن را در میان معیارهای زنجیره تامین سبز محصولات لبنی دارا می­باشد.

واژه‌های کلیدی: زنجیره تامین سبز، رضایت مشتریان، مدلسازی ساختاری تفسیری، فرایند تحلیل شبکه.

 

 

 

نوع مقاله: پژوهشی

 

 

1-مقدمه

رقابت­پذيري يكي از مهم­ترين دغدغه­هاي تجارت و فعاليت در محيط پويا و رقابتي امروز است. سازمان بايد به
قابليت­هاي داخلي و موقعيت رقابتي در بازار نه به صورت جـدا از هم بلـكه به طور متقابل به عنوان منابع دستيابي به

 


مزيت رقابتي و تدوين استراتژي بازاريابي فكر كند (وست و همکاران1، 2015).

نویسندة عهده‌‌دار مکاتبات: مهدی همایونفر homayounfar@iaurasht.ac.ir  

 

 

 

 

مفهوم مزيت رقابتي، ارتباط مستقيم با ارزش­هاي موردنظر مشتري دارد، به نحوي كه در يك طيف مقايسه‌اي هر قدر ارزش­هاي عرضه شده يك سازمان به ارزش­هاي موردنظر مشتري نزديكتر يا با آن منطبق­تر باشد، سازمان می­تواند رضایت مشتریان بیشتری را کسب نماید. اكنون رضايت مشتري يكي از مهمترين عوامل تعيين میزان موفقيت سازمان­ها در امر تجارت و سودآوري به شمار مي­آيد. هيچ كسب و كاري بدون مشتري قادر به ادامه بقاء نيست. بنابراين بسيار حياتي است که هر موسسه تجاري، چارچوبي براي درك، تجزيه و تحليل و ارزيابي وضعيت رضايت مشتريانش در اختيار داشته باشد (میرکاظمی و همکاران، 1396).

از طرفی، بررسی­های اخیر نشان داده که تقریباً هفتاد درصد مدیران مشاغل اظهار داشتند که پایداری از جایگاه ویژه­ای در برنامه­های مدیریتی­شان برخوردار است، اما موفقیت این روند بستگی به همکاری­های ایجاد شده بین بنگاه­های زنجیره تأمین دارد (کیرون و همکاران2، 2012). در این زمینه، مفهوم مدیریت زنجیره تأمین سبز3 از اهمیت زیادی برخوردار است؛ زیرا در حرکت به سوی   بهره­وری زیست محیطی (گویندان و همکاران4، 2014) و پایداری (یوسف و همکاران5، 2013؛ ژو و همکاران6، 2013) و همچنین آینده مدیریت عملیات (گاناسکاران و نگای7، 2012؛ دیابات و گویندان8، 2011) نقش دارد.

به طورکلی مدیریت زنجیره تأمین به عنوان یکی از ابعاد مسئولیت گسترده تولیدکننده (EPR) بوده (شو و تالی9، 2011) و می­توان آن را به عنوان هماهنگی زنجیره تأمین تعریف کرد به طوری که نگرانی­های زیست محیطی را در نظر گرفته و فعالیت­های بین سازمانی را هماهنگ
می­کند (گرین و همکاران10، 2012).  

مدیریت زنجیره تأمین جمع­آوری، تولید و توزیع مواد را بر عهده دارد تا نیازهای ذینفعان را برای بهبود سودآوری، رقابت­پذیری و تاب­آوری سازمان در کوتاه مدت و بلندمدت ​​از طریق بهبود عملکرد سبز مدیریت کند (آهی و سراسی11، 2013).

در يك طبقه­بندي مرسوم، اقدامات مديريت زنجيرة تأمين سبز به اقدامات سبز داخلی12، مشارکت سبز بیرونی13، عملکرد سبز14، کارآفرینی سبز15، نوآوری سبز16 دسته­بندي مي­شود. اقدامات سبز داخلي را مي­توان آن چه يك شركت به طور روزانه در فعاليت­هاي داخلي خود انجام مي­دهد، تعريف كرد. اين اقدامات، تصميمات شركت­ها را در راستاي انجـام اقـدامات دوسـتدار محـيط زيسـت نشـان
مي­دهد (آزيوِدو و همکاران17، 2011). در حالي كه مشاركت سبز بيروني، چالش و تعامـل مستقيم با عرضه­كنندگان بالادستي، شركاي شرکت و مشتريان پايين­دستي در زنجيـرة تـأمين در رابطه با الحاق به برنامه­هاي زيست محيطي براي مديريت و راه حل­هاي زيست محيطي تعريف مي­شود (واكهون و كلاسن18، 2006). 

همچنین با گسترش محیط رقابتی در حوزه­هاي مختلف خدماتي، مديران بايد توجه ويژه­اي به توسعة استراتژي‌هاي مؤثر بر بازار داشته باشند (فرح بخش، 1396). در اين خصوص ايجاد خلاقيت و نوآوري سبز در ارائه خدمات
مي­تواند زمينة موفقيت سازمان­هاي خدماتي را در زمینه مدیریت زنجیره تأمین سبز فراهم كند (لاپکسکی19، 2012). طبق گفته اندرسون، تحقیقات و مطالعات در زمینه نوآوری سبز در مراحل اولیه خود به سر می­برد و هنوز زمینه­های زیادی برای توجه و بررسی وجود دارد (اسچدریگ و همکاران20، 2012).

کارآفرینی به عنوان فرایند شناسایی، ارزیابی و بهره­برداری از فرصت­ها در قالب راه­اندازی و مدیریت کسب و کارهای جدید با هدف ارائه کالا یا خدمت جدید، نقش بسزایی در کسب مزیت رقابتی برای بنگاه­ها ایفا می­کند (شهبازی و همکاران، 1393).

از طرفی مشکلات محیط زیستی، جهانی­شدن، تحول فناوري و همچنین بحـران­هـاي مـالی اخیـر در بیشتر کشورها، به شکل­گیري محیط­هاي جدید براي کسب وکارها منجر شـده است. در ایـن بین، زمینه شکل­گیري کارآفرینی سبز عمدتاً توجه به مسائل محیط زیستی فزآینـده اسـت، زیـرا کسب و کارها به عنوان یکی از عوامل اصلی بروز یا تشدیدکننده بیشتر مشـکلات محـیط زیسـتی شناخته مـی­شـوند. بنابراین توجـه بـه کـارآفرینی سـبز بـه عنـوان راه حل تعـدیل پیامـدهاي منفـی توسـعه کسـب وکـار و افزیش رقابت­پذیری سازمان­ها رو بـه افـزایش اسـت (شریف زاده و همکاران، 1398).

ادبیات حوزه زنجيرة تأمين سبز نشان می­دهد که به طور کلی، پذیرش شیوه­های مدیریت زنجيرة تأمين سبز نه تنها بر عملکرد سبز شرکت تأثیر می­گذارد (ژو و همکاران21، 2013b) بلکه عملکرد زنجیره تأمین را نیز تحت تأثیر قرار می­دهد (آزيوِدو و همکاران، 2011) و موجب رقابت­پذیری شرکت می­شود. اما، این نتایج با توجه به متغیرهای مختلف همچون مشارکت سبز بیرونی، ممکن است قطعی به نظر نرسد؛ زیرا هم، نتایج همسو (ژو و همکاران، 2007a؛ گرین و همکاران، 2012) و هم نتایج متناقض (زالیانی و همکاران22، 2012) یافت می­شود. بنابراین ادبیات فاقد بررسی کافی درباره رابطه بین اقدامات مدیریت زنجيرة تأمين سبز و رقابت­پذیری بنگاه‌ها بوده و نیاز به بررسی­های بیشتر در این زمینه است (دساوسا جابور و همکاران23، 2014). 

آمارها نشان می­دهد به دلیل رقابت شدید بین واحدهای تولیدی لبنی، بیش از 400 واحد در حاشیه زیان قرار دارند. شرکت­های تولیدکننده فراورده­های محصولات لبنی با مشکلاتی از قبیل رقابت فزاینده در صنعت، هزینه متغیر خرید مواد اولیه، عدم اطمینان از کیفیت مورد نظر، مشکلات در تأخیر مواد خریداری شده، تنوع سلیقه­ها و تقاضاهای مشتریان، ناهماهنگی­های داخلی و غیره رو به رو هستند که می­تواند بر سهم بازار، سودآوری و اعتبار شرکت تأثیر منفی بگذارد. زنجیره تأمین سبز می­تواند کارایی و
هم­افزایی میان شرکای تجاری و شرکت را ارتقاء دهد و به بهبود مسائل زیست محیطی و به حداقل رساندن ضایعات و صرفه جویی در هزینه­ها کمک نماید (نارکی، 1397).

درست است که استقرار مدیریت زنجیره تأمین سبز می­تواند برای سازمان­ها مفید باشد، اما بایستی قبل از استقرار آن، شاخص­های مؤثر بر عملکرد مدیریت زنجیره تامین سبز شناسایی و اولویت­بندی شوند و سازمان بر اساس
شاخص­های شناسایی شده مورد ارزیابی قرار بگیرد تا بتوان برنامه­ریزی لازم را برای ازبین بردن نقاط ضعف انجام داد.

با بررسی کتب و مقالات مربوط به موضوع حاضر در کشور، مشخص شد که تاکنون با استفاده از متدولوژی ISM عوامل موثر بر مدیریت زنجیره تامین سبز اولویت­بندی نشده و پژوهشی توسط پژوهشگران دیگر انجام نگرفته است. به همین دلیل یک مدل مفهومی جامع در این زمینه وجود ندارد. بدین منظور پژوهش حاضر به ارائه مدل زنجيره تامين سبز محصولات لبني با تاکید بر رضایت مشتریان با استفاده از رویکرد مدلسازی ساختاری تفسیری می­پردازد.

2- مبانی نظری و پیشینه

مدیران در دو دهه گذشته شاهد تغییرات عظیمی در حوزه جهانی­شدن بازارها بوده­اند. افزایش تعداد رقبا در رده جهانی سازمان­ها را مجبور کرده تا فرایندهای خود را به سرعت بهبود بخشند تا از عرصه رقابت خارج نشوند (برادران و همکاران، 1395). در این بین پژوهشگران پیشنهاد می­کنند که شرکت­ها باید روی توسعه صلاحیت­ها و شایستگی­های اصلی خود که منجر به ایجاد رضایت مشتری می­شود، تمرکز کنند. مشتری کسی است که کالای  ما را می­خرد و خدمات دریافت  می­کند،  یعنی به گیرندگان کالا و خدمات تولید شده سازمان­ها اطلاق می­گردد. اما امروزه مشتری فراتر از این معناست. مشتری کسی است که از خدمات و تولیدات  سازمان­ها منتفع می­شود و مشتری "رئیس  است، تنها  رئیسی  که باید  او را راضی  نگهدارید" (محمدی و همکاران، 1396).

در حالی که مطالعات مختلفی ارتباط مثبت بین عملکرد و رضایت مشتری را نشان می­دهد (اوتو و همکاران24، 2019؛ دمندوکا و ژو25، 2019؛ لای و یانگ، 2009)، اما همچنان مطالعات دیگری نیز وجود دارد که نتایج متناقض را ارائه می­کند (روزنویسویگ و همکاران26، 2003؛ سوینك و همكاران27، 2007؛ كومار و همكاران28، 2011). علاوه بر این، کمبود تحقیق درباره بررسی تأثیر همزمان مدیریت زنجيرة تأمين سبز بر رقابت­پذیری شرکت و رضایت مشتری محور بسیار مشهود است (لینتوکانگاس و همکاران29، 2015؛ شین و تاهی30، 2015؛ چاوز و همکاران31، 2016).

به طور کلی می­توان به کارگیری رویکرد مدیریت زنجیره تأمین سبز توسط سازمان­ها را با استفاده از نظریه نهادی32 توضیح داد. تأثیر نظریه نهادی در مدیریت سازمان و مدیریت زنجیره تأمین افزایش یافته است (کائوپی33، 2013). این موضوع مشخص شده که در کشورهای در حال توسعه، تولیدکنندگان پیشرو به طور کلی نسبت به مقررات و سیاست­های زیست محیطی حساس­تر هستند (دوبی و همکاران34، 2015). مطابق گفته اسکات35 (2008)، تولیدکنندگان پیشرو تحت تأثیر تئوری نهادی و فشارهای ذینفعان خارجی همچون مشتریان، به دنبال اقدامات و استراتژی­های زیست محیطی رفته­اند.

مفهوم مدیریت زنجیره تأمین سبز را می­توان به طور گسترده در اقدامات داخلی و بیرونی طبقه­بندی کرد (غلامی و ناظری، 1397). هر دو اقدام داخلی و بیرونی مدیریت زنجیره تأمین سبز می­تواند توسط فعالیت­های سازمان هدایت شود (یانگ و همکاران36، 2013). اقدامات داخلی و خارجی در زنجیره تأمین سبز شامل طراحی، انتخاب و تأمین مواد اولیه، تولید و ساخت، توزیع و انتقال، تحویل به مشتری، بازیافت و مصرف مجدد است که باید سازگار با محیط زیست باشند (ژو و همکاران37، 2013).

به طور کلی اقدامات سبز داخلی را می­توان کاهش هزینه ناشی از کاهش مصرف منابع انرژی و مواد خام ورودی و در نظر گرفتن اهداف زیست محیطی در مأموریت سازمان دانست (گلد و همکاران38، 2015). شارما و گاندی39 (2016) نیز استفاده از یک سیستم اطلاعاتی خوب و دقیق را به منظور کاراتر نمودن برنامه­ها و کاهش آلودگی­های زیست محیطی مؤثر می­دانند.

اقدامات بیرونی مدیریت زنجیره تأمین سبز به طور معمول نیاز به همکاری و مشارکت با ذینفعان یا شرکای بیرونی مانند تأمین­کنندگان و مشتریان دارد. موضوعات مرتبط با مشارکت بیرونی در مطالعات مختلفی مورد بحث قرار گرفته است (روهریش و همکاران40، 2017؛ ونال و همکاران41، 2017) که تأثیر مشارکت بیرونی بر عملکرد شرکت­ها را مورد بررسی قرار داده­اند. مشارکت سبز بیرونی شامل درک متقابل ریسک و مسئولیت­های محیط زیستی است. انجام تصمیم­گیری مشترک برای حل مشکلات زیست محیطی، به اشتراک­گذاری منابع، مهارت­ها و دانش و دستیابی به اهداف مشترک محیط زیست به صورت دسته جمعی در بین تأمین­کنندگان، شرکاء و مشتریان در زنجیره تأمین می­تواند بر اثربخشی زنجیره تأمین سبز بیفزاید (روهریش و همکاران، 2017؛ ویجایوارگی و همکاران42، 2017).

از دیگر مولفه­های زنجیره تأمین سبز، عملکرد سبز است که در این باره یانگ و همکاران (2013) نشان دادند که اقدامات سبز داخلی و اقدامات سبز خارجی بر عملکرد سبز تأثیر مثبت دارند. عملکرد سبز معیاری از برهم کنش میان کسب و کار و محیط است. شاخص ارزیابی عملکرد سبز یک واحد تولیدی به صورت اقدامات داخلی مدیریت زنجیره تأمین سبز شامل کاهش آلودگی هوا، آب و محیط، کاهش استفاده از انرژی و اقدامات خارجی شامل درک ریسک و مسئولیت­های محیطی، انجام تصمیم­گیری مشترک برای حل مسائل زیست محیطی و ... است. همچنین چنگ و همکاران43 (2013) و تریوزا و همکاران44 (2017) و خان45 (2020) بیان می­کنند که بین عملکرد سبز و رقابت­پذیری شرکت ارتباط معناداری وجود دارد و شرکت­ها به منظور بهبود شهرت خود و پاسخ به تقاضای جامعه برای اتخاذ شیوه­های سبز، عملکرد سبز را در پی می­گیرند.

همچنین در سال­های اخیر، تأکید بر نوآوری برای پایداری محیط زیست از اهمیت ویژه­ای در بین تصمیم­گیرندگان سازمانی برخوردار بوده است (واراداراجان46، 2017). نوآوری سبز مفهومی است که به هر گونه اقدام نوآورانه در ارتقای کارایی زیست محیطی سازمان اطلاق می­شود. مانند نوآوری در فرایندهای تولید که موجب صرفه­جویی در مصرف انرژی و منابع طبیعی، بهبود فرایند بازیافت و یا کاهش آلودگی محیطی می­شوند (آر47، 2012). محققان بسیاری مفهوم نوآوری سبز را بر نتایج سازمانی بررسی کرده­اند. برای مثال نشان دادند که بین نوآوری سبز و رشد عملکرد شرکت با در نظر گرفتن نقش میانجی کارآفرینی سبز ارتباط معناداری وجود دارد (اواکوکاک و همکاران48، 2013).

هاردیکا و همکاران49 (2019) نیز در پژوهش خود نشان دادند که مزیت رقابتی به طور قابل توجهی تحت تأثیر نوآوری محصول سبز و نوآوری فرایند سبز قرار دارد. نتایج همچنین تأیید می­کند که مزیت رقابتی تأثیر مثبت و معناداری بر عملکرد محیطی در کارخانه­های تولید مالزی دارد. نتایج مطالعات گورلک و تونا50 (2018) نیز با بررسی متغیرهای فرهنگ سازمانی سبز، نوآوری سبز و مزیت رقابتی نشان دادند که نوآوری سبز به عنوان واسطه­ای کامل در مورد تأثیر فرهنگ سازمانی سبز بر مزیت رقابتی عمل می­کند. 

الکاسار و سینگ51 (2019) نیز بیان می­کنند که شرکت­ها در مواجهه با فشارهای داخلی و خارجی برای تطبیق و اجرای فعالیت­های تجاری همسو با حفظ محیط زیست، روش­هایی را در پیش گرفته­اند که مزیت رقابتی، سود اقتصادی و عملکرد محیطی آنها را افزایش دهد که در این بین نوآوری سبز، فناوری­های سبز و اجرای مدیریت زنجیره تأمین سبز نمونه­هایی از اینگونه اقدامات است. نوآوری سبز و ترکیب نوآوری محصولات سبز و نوآوری فرایند سبز شامل کاهش مصرف انرژی و کاهش انتشار آلودگی، بازیافت زباله، استفاده پایدار از منابع و ... می­تواند در این زمینه مفید باشد. آن­ها با طراحی یک مدل به بررسی روابط بین نوآوری سبز و محرک­های آن و همچنین عواملی کمک می­کند که بر غلبه بر چالش­های فن آوری کمک کرده و بر عملکرد و مزیت رقابتی شرکت تأثیر بگذارند، نشان دادند که نوآوری سبز می­تواند برای شرکت مزیت رقابتی به همراه داشته باشد.

انصاری و همکاران (1395) بیان می­کنند که نوآوري سبز توسط سرماية انساني سبز كه از پيامدهاي زيسـت محيطـي حاصـل از فعاليت­هاي سازمانشان آگاه هستند، شكل
مي­گيرد. شـركت­هـاي پيشـگام، بـه واسـطة تركيـب نوآوري با استراتژي­هاي سبز، توانسته­اند به مزيت رقابتي پايدار و متمايز و نيز بهبود جايگاه نـام تجاري خود دست يابند. پیله­وری و تاری­یان (1395) نیز با بررسی ابعاد مختلف نوآوری­های سبز نشان دادند که بین ابعاد مختلف نوآوری سبز و عملکرد سازمان رابطه معناداری وجود دارد و نوآوری سبز راهی برای دستیابی به مزیت رقابتی برای شرکت ها می باشد.

از طرفی می­توان بیان کرد که کارآفرینی سبز نتیجه نوآوری است. کارآفرینی حفظ محیط زیست و مزیت رقابتی را برای شرکت فراهم کرده و پایداری محیط زیست پایه و اساس در تصمیم­گیری­های استراتژیک شرکت است (ماکور52، 2013). تحقیقات بسیاری ارتباط بین کارآفرینی و مزیت رقابتی شرکت را بررسی کرده­اند (ابراهیمی و میربرگ کار، 2017). سیلاجدزیک و همکاران53 (2015) بیان می­کند که کارآفرینان باید برای بهبود رقابت­پذیری و پایداری محیط زیست نباید در انتظار اقدامات دولت باشند بلکه باید دست به اقدام جمعی زده و شبکه­هایی ایجاد کنند که آن­ها را از ارائه فرصت­ها به استخراج ایده­ها هدایت نماید. ارباتزیس و همکاران54 (2015) نیز با بررسی ارتباط بین کارآفرینی سبز و مزیت رقابتی شرکت­ها بیان می­کنند که ارتباط مثبتی بین کارآفرینی سبز و مزیت رقابتی شرکت وجود دارد و محصولات سبز مزیت رقابتی را برای بنگاه­ها ارائه می­دهد و محصولات ارگانیک در بین مصرف­کنندگان محبوب­تر است. جی و همکاران55 (2016) نیز نشان دادند که کارآفرینی­های سبز به شرکت­ها این امکان را می­دهد تا از مزیت عملکرد سبز نسبت به رقبا برخوردار شوند و بتوانند مزیت رقابتی کسب کنند. رضایی و همکاران (1397) نیز بیان می­کنند کارآفرینی سبز شکلی نو از ایجاد کسب و کار است که با نیازهای شرکت برای سودآوری و توسعه با در نظر گرفتن ابعاد زیست محیطی تطابق دارد و از ارزش­های زیست محیطی به عنوان جزء اصلی هویت خود استقبال می­کند و به آن به عنوان مزیت رقابتی شرکت خود در بازار می نگرند. کریمی و اسماعیل­پور (1398) نیز بیان می­کنند که
شرکت­ها می­توانند با حرکت در مسیر توسعه پایدار و توجه به نیازهای جامعه و حفظ منابع طبیعی، به مزیت رقابتی پایدار دست یابند. درگیرشدن در فعالیت­های مسئولیت اجتماعی و گرایش به کارآفرینی سبز به منظور ایجاد کسب و کارهای سبز مبتنی بر قواعد زیست محیطی، یکی از روش­های رسیدن به این تمایز و کسب مزیت رقابتی
می­باشد. شرکت­ها می­توانند با رعایت مسائل اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی محصولاتی تولید نموده و به اهداف اجتماعی و زیست محیطی ناشی از آن دست یابند. همچنین پس از مدتی، این شرکت­ها به عنوان شرکت­های سبز شناخته شده و شهرت می­یابند، در نتیجه در میان رقبا از اعتبار بیشتری برخوردار خواهند شد و مشتریان نیز برای محصولات این شرکت­ها در مقابل محصولات شرکت­های رقیب، ارجحیت و اولویت بیشتری قائل می­شوند، همین امر نیز منافع اقتصادی بسیاری را برای این شرکت­ها به دنبال خواهد داشت.

به طور کلی مدل­های زنجيرة تأمين سبز موفقی در دنیا وجود دارند که شرکت­ها براي كم­كردن هزينه، افزايش سودآوري، بهبود جايگاه برند و كسب مزيت رقابتي پايدار، از آن­ها استفاده می­کنند. برای مثال ژو و ساركيس (2004)، در مدل مفهومي خود براي در نظر گرفتن عوامل سبز به مسائل كلان سازمان مانند مباحث سبز در مأموريت و چشم­انداز سازمان توجه نكردند. تحقيقات تستا و ايرادو (2010)، در سطح فراملي صورت گرفت و به صورت مدل اقتصادي ارائه شد، آنان در تحقيقات خود تنها مسائل كلان را بررسي كردند و در مدل خود به مسائل عملياتي و نيازهاي مشتريان براي مسائل سبز توجه نكردند. چو و همكارانش (2011)، با وجود اينكه به دنبال طراحي نوعي مدل سيستمي بودند، تنها بر نوآوري در اين مدل تمركز داشتند و نيازهاي مشتري را در مدل خود لحاظ نكردند. مدلي كه سارديوگان (2012) ارائه داد، برخلاف تحقيقات قبلي به نيازهاي مشتريان توجه بيشتري داشت، اما كمتر بر مشاركت و تعامل با تأمين­كنندگان متمركز بود. مدل ارائه شدة مسعوميك و همكارانش (2014) بر مباحث كلان مديريتي و اتحاد استراتژيك بين زنجيره­هاي تأمين براي رسيدن به مزيت رقابتي تأكيد داشت و به مباحث خُردتر مانند طراحي زيست محيطي محصول و همچنين دانش و مهارت­هاي زيست محيطي كاركنان توجهي نداشت. خاكسار و همكارانش (2016) تنها به تأمين سبز و نوآوري سبز توجه كردند و اقدامات سبز داخلي و قابليت سبز را در مدل مفهومي خود قرار ندادند. طاهري (1385) و ايماني و احمدي (1388) در تحقيقات خود تنها به صورت مروري به تأثير مديريت زنجيرة تأمين سبز بر مزيت رقابتي پرداختند. از اين ميان، يانگ و همكارانش (2013) با در نظر گرفتن مسائل كلان سازماني، مانند مأموريت و سياست سبز از يك سو و مسائل خردتر مانند مسائل طراحي زيست محيطي محصول و آموزش كاركنان در حيطة مباحث زيست محيطي، توانستند مدل جامع تري را در حوزة مديريت زنجيرة تأمين سبز ارائه كنند و عوامل درون و برون سازماني را به صورت كاملاً منسجم در نظر بگيرند. علاوه بر اين، در اين مدل به عوامل سبز خارجي با در نظر گرفتن
تأمين­كنندگان، مشتريان و شركا در قالب مشاركت سبز بيروني توجه شده است (معزز و عزیزی، 1395). آنچه مشخص شد این است که تاکنون هیچ مدلی تمام عواملی که در مدل­های مختلف وجود داشته­اند را به صورت همزمان در نظر نگرفته و بررسي نکرده است. همچنین با توجه به اینکه بکارگیری اين مدل­ها در شركت لبنی ايراني آیا وجود دارد يا خير؟ و با توجه به محدوديت­های موجود در این حوزه، تركيب و اولويت­بندی صحيح ابعاد زنجيرة تأمين سبز با هدف افزايش ضريب موفقيت، ضرورت ارائه مدلی جامع در شرکت­های لبنی را بیش از پیش نشان می­دهد که باعث شده است در این پژوهش پس از بررسي ادبيات نظري مرتبط با زنجيرة تأمين سبز و عوامل موثر بر آن، مدل جدیدی برای شرکت­های لبنی ارائه و به اجرا درآید.

بر مبنای ادبیات و مبانی بررسی شده در این بخش، متغیرهای موثر بر زنجیره تامین سبز و ارائه الگوی آن، استخراج شدند که این متغیرها در مدل پژوهش قرار گرفتند و در مدلسازی ساختاری تفسیری از آن­ها استفاده شده است.

 

3- اهداف پژوهش

3-1- هدف اصلی

-       ارائه مدل زنجيره تامين سبز محصولات لبني با تاکید بر رضایت مشتریان

3-2- اهداف فرعی

-       شناسایی عوامل موثر بر زنجيره تامين سبز

-       اولویت­بندی عوامل موثر بر زنجیره تامین سبز محصولات لبنی

4- سوالات پژوهش

سوالاتی که در این پژوهش به دنبال پاسخی برای آن­ها هستیم، به شرح زیر است:

4-1- سوال اصلی

-       مدل زنجيره تامين سبز محصولات لبني با تاکید بر رضایت مشتریان چگونه می­باشد؟

 

4-2- سوالات فرعی

-       عوامل موثر بر زنجيره تامين سبز کدامند؟

-       اولویت­بندی عوامل موثر بر زنجیره تامین سبز محصولات لبنی به چه صورت است؟

5- روش­شناسی

پژوهش حاضر از حیث هدف یک پژوهش کاربردی می­باشد و از جنبه ماهیت و روش انجام کار در دسته تحقیقات توصیفی-پیمایشی قرار می­گیرد. تحقیق توصیفی به بررسی و توصیف حقایق موجود می­پردازد و در تحقیق پیمایشی پژوهشگر برای کشف عقاید، افکار، ادراکات و تجربیات افراد مورد نظر از پرسشنامه و مصاحبه استفاده می­کند. در این پژوهش از روش کتابخانه­ای برای گردآوری اطلاعات با توجه به ادبیات تحقیق و پیشینه­های موجود استفاده شده است.

جامعه آماری پژوهش را، اساتید دانشگاهی و خبرگان حوزه بازاریابی و صنایع غذایی و لبنی ایران تشکیل داده­اند که به روش نمونه­گیری هدفمند انتخاب شدند. در نمونه­گیری هدفمند پژوهش حاضر، از نمونه­گیری هدفمند قضاوتی استفاده شد، بدین معنا که تعداد محدودی از افراد دارای اطلاعات مناسب برای پاسخگویی به سوالات تحقیق 
می­باشند. افراد خبره نیز در این پژوهش افرادی بودند که حداقل سابقه 10 سال کار و یا مطالعه در زمینه موضوع پژوهش را داشته­اند. نمونه­گیری تا مرحله اشباع نظری ادامه پیدا کرد. همچنین برای تعیین پایایی ابزاره اندازه­گیری مقدار ضریب ICC مورد تایید قرار گرفت. این ضریب از میانگین پاسخ خبرگان و محاسبه واریانس در نرم­افزار spss در قسمت پایایی بدست آمد. در نهایت تعداد 10 پرسشنامه و مصاحبه از خبرگان ملاک عمل در قسمت مدلسازی تفسیری56 و فرایند تحلیل شبکه ای57 بوده است.

به منظور جمع­آوری اطلاعات مورد نظر و سنجش
شاخص­های پژوهش در بخش کیفی، از پرسشنامه کیفی VOXA مخصوص ISM که ساختاری ماتريسی دارد، استفاده شد. شاخص­های مورد سنجش در تحقيق، پيش از آنکه در قالب پرسشنامه به نظرسنجی گذاشته شود، در معرض قضاوت چند تن از خبرگان در زمينه موضوع پژوهش در دانشگاه قرار گرفت و نهايتاً از پرسشنامه مورد توافق به عنوان ابزار جمع­آوری داده­ها و طراحی مدل استفاده شد. مدل این پرسشنامه­ها، پرسشنامه­های از پیش طراحی شده مخصوص مدل ISM می باشد و شاخص­های تحقیق نیز از ادبیات تحقیق به دست آمد. پس از شناسایی مدل، برای اولویت­بندی معیارها در رویکرد تصمیم­گیری چند معیاره و روش ANP از پرسشنامه کمی استفاده خواهد شد. در تکنیک فرایند تحلیل سلسله مراتبی AHP و فرایند تحلیل شبکه ANP برای تهیه پرسشنامه از تکنیک مقایسه زوجی استفاده می‌شود. مقایسه زوجی بسیار ساده است و کافی است عناصر موجود دو به دو باهم مقایسه شوند. برای این منظور معمولا مقایسه زوجی براساس طیف ۹ درجه ساعتی (1986) انجام می‌شود. اگر دو عنصر هم اهمیت باشند عدد ۱ انتخاب می‌شود. 

5-1- روش تحلیل محتوا

روش تحلیل محتوا به بررسی محتواي آشکار پیام­هاي موجود در یک متن می­پردازد. این روش امکان توصیف عینی و نظام­مند محتواي آشکار پیام را فراهم می­آورد و به محقق امکان می­دهد با دقت در نمادهاي اندك ولی 
معنی­دار به تحلیلی کارساز دست یابد (رضائیان و همکاران، 1397). مهم­ترین کاربرد تحلیل محتوا توصیف ویژگی­هاي یک پیام است. در این روش پس از بیان مسئله و مشخص نمودن سوالات تحقیق، عوامل موثر بر زنجیره تامین سبز مورد بررسی قرار گرفت سپس متغیرها به صورت علمی کدگذاري و مقوله­هاي کدگذاري شده به تفکیک طبقات مختلف گروه­بندي شدند.

5-2- مدل­سازی ساختاری تفسیری

مدلسازی ساختاری تفسیری ابزاری است که تعامل بین متغیرهای مختلف را نشان می­دهد و روابط بین متغیرها را بصورت روابط سلسله مراتبی نمایش می­دهد (وارفیلد58، 1974). این روش به منظور شناسایی و نشان­دادن روابط بین عوامل مختلف که می­توانند روابط پیچیده­ای داشته باشند مورد استفاده قرار می­گیرد (عطری59 و همکاران، 2013). گام­های روش مدل­سازی ساختاری تفسیری (سینگ60 و کانت، 2011) دارای مراحلی می­باشد که بدین ترتیب می­باشد:

در ابتدا متغیرهایی که می­توانند بر روی سیستم اثرگذار باشند شناسایی می­شوند، این متغیرها می­تواند شامل افراد، اهداف و کارها باشد. در این مرحله ماتریس خودتعاملی (SSIM61) ایجاد می­شود، در این ماتریس، از نمادهایی استفاده می­شود که دسترس­پذیری را نشان می­دهند. 

V : اگر عنصر i بر عنصر j تأثیرگذار باشد

A : اگر عنصر j بر عنصر i تأثیرگذار باشد

X : تأثیر متقابل عناصر i و j   

O : در صورت عدم وجود ارتباط بين عناصر i و j 

برای تشکیل ماتریس دسترس­پذیری اولیه62 باید نمادهای عنوان شده در گام قبل، به نمادهای صفر و یک تبدیل شوند. بدین ترتیب ماتریس دسترس­پذیری اولیه به دست می آید.

پس از دستیابی به ماتریس دسترس­پذیری اولیه، با در نظر گرفتن انتقال­پذیری در روابط به دست آمده، ماتریس در دسترس پذیری نهایی63 به دست می­آید. این ماتریس میزان وابستگی و قدرت نفوذ هر یک از عامل­ها را نشان می­دهد. 

قدرت نفوذ از جمع اعداد در هر ردیف و میزان وابستگی از جمع اعداد در هر ستون به دست می­آید.

در این مرحله با استفاده از ماتریس در دسترس­پذیری نهایی، مجموعه خروجی و ورودی برای هر عامل به دست می­آید. مجموعه خروجی برای هر عامل دربردارنده خود عامل و عامل­هایی است که بر آن­ها تأثیر دارد و مجموعه ورودی برای هر عامل نیز دربردارنده خود عامل و عامل­های تأثیرپذیر از آن­ها است. پس از تعیین مجموعه خروجی و ورودی و اشتراک بین دو مجموعه خروجی و ورودی برای هر مانع تعیین می گردد.

از این طریق مجموعه مشترک برای هر مانع به دست
می­آید. عامل­­هایی که مجموعه خروجی و مشترک آن­ها کاملاً هماهنگ باشند و دارای کمترین قدرت نفوذ باشند در پایین­ترین سطح از سلسله مراتب ساختاری تفسیری قرار می­گیرند. هنگامی که در اولین تکرار، عامل­های بالاترین سطح مشخص شدند، باید این عامل­ها از سایر عامل­ها حذف شوند. این عمل تا زمانی که سطح تمامی عامل­ها مشخص شود ادامه پیدا می­کند.

6- یافته­های پژوهش

همانگونه که بیان شد به ‌منظور جمع‌آوری نظر خبرگان در خصوص شناسایی روابط میان عوامل استخراج‌شده و ارائه مدل ساختاری تفسیری از این عوامل، پرسشنامه‌ای طراحی گردید و میان 10 نفر از اساتید دانشگاهی و خبرگان حوزه بازاریابی و به ویژه صنعت لبنیات توزیع گردید. مشخصات خبرگان در جدول (1) ذکر شده است.

جدول1. مشخصات خبرگان پاسخگو در مرحله تحلیل محتوا

ردیف

سمت

رشته تحصیلی

مقطع

سن

سابقه

جنسیت

1

رئــــــیس شرکت لبنی

مدیریت

فوق­لیسانس

 

44

 

18

مرد

2

رئیس شرکت لبنی

مدیریت استراتيژیک

دکتری

51

19

مرد

3

رئیس شرکت لبنی

حسابداری

فوق­لیسانس

55

23

مرد

4

رئیس شرکت لبنی

مدیریت

فوق­لیسانس

42

12

زن

5

رئیس شرکت لبنی

مدیریت

فوق­لیسانس

46

13

مرد

 

6

عضو هیات علمی مدیریت

مدیریت بازرگانی

دکتری

44

12

زن

7

عضو هیات علمی اقتصاد

اقتصاد

دکتری

46

11

مرد

8

عضو هیات علمی مدیریت

مدیریت مالی

دکتری

48

18

مرد

9

عضو هیات علمی مدیریت

مدیریت بازاریابی

دکتری

52

23

مرد

10

عضو هیات علمی مدیریت

مدیریت بازاریابی

دکتری

55

25

مرد

با بررسی ادبیات موجود و روش تحلیل محتوا از طریق مصاحبه باز با خبـرگـان 6 عـامل اصـلی معرفی شده تایید گـردیـد و عوامـلی که توسط ایشان استخراج گردید به شرح زیر می­باشد (جدول 2).

جدول 2. عوامل معرفی­شده موثر بر ارائه الگوی زنجیره تأمین سبز بوسیله خبرگان

­­­­­­­

ردیف

نماد

شناسایی مولفه­ها

شماره مصاحبه­ها

1

V1

اقدامات سبز داخلی

5.2.1

2

V2

مشارکت سبز بیرونی

9.8.7.6

3

V3

نوآوری سبز

9.8.7.6.5.2.4.1

4

V4

عملکرد سبز

10.9.8.7.6.5.4.3.2.1

5

V5

کارآفرینی سبز

9.8.7.6.5.10.4.1

6

V6

رقابت­پذیری شرکت

8.7.6.3.1

7

V7

رضایت مشتریان

10.9.8.7.6.5.4.3.2.1

 

برای انجام این پژوهش ابتدا ماتریس خودتعاملی ایجاد 
می­شود، در این ماتریس از نمادهایی VOXA که در قسمت قبل شرح داده شد استفاده می­گردد که برای استخراج ماتریس خودتعاملی از نظر متخصصان استفاده شده است که در جدول (3) ملاحظه می­شود.

جدول 3. ماتریس خودتعاملی (SSIM)

V1

V2

V3

V4

V5

V6

V7

عوامل

ردیف

 

0

V

V

V

V

V

V1

1

 

 

V

V

V

V

V

V2

2

 

 

 

V

V

V

V

V3

3

 

 

 

 

A

V

V

V4

4

 

 

 

 

 

V

V

V5

5

 

 

 

 

 

 

0

V6

6

 

 

 

 

 

 

 

V7

7

 

به منظور دستیابی به ماتریس دسترسی اولیه باید نمادهای یاد شده در جدول (3)، به نمادهای صفر و یک تبدیل شوند. بدین ترتیب ماتریس دسترسی اولیه طبق جدول (4) و قوانین زیر به دست می­آید:

- اگر ورودی (i , j) در ماتريس خودتعاملی ساختاری نماد V باشد، در ماتریس دسترسی اوليه (i , j) عدد يک و ورودی (j , i) عدد صفر خواهد بود.

- اگر ورودی (i , j) در ماتريس خودتعاملی ساختاری نماد A باشد، در ماتریس دسترسی اوليه (i , j) عدد صفر و ورودی (j , i) عدد يک خواهد بود.

- اگر ورودی (i , j) در ماتريس خودتعاملی ساختاری نماد X باشد، در ماتریس دسترسی اوليه (i , j) عدد يک و ورودی (j , i) عدد يک خواهد بود.

- اگر ورودی (i , j) در ماتريس خودتعاملی ساختاری نماد O باشد، در ماتریس دسترسی اوليه (i , j) عدد صفر و ورودی (j , i) عدد صفر خواهد بود.

جدول 4. ماتریس دسترسی اولیه

V1

V2

V3

V4

V5

V6

V7

عوامل

ردیف

0

0

1

1

1

1

1

V1

1

0

0

1

1

!

1

1

V2

2

0

0

0

1

!

1

1

V3

3

0

0

0

0

0

!

1

V4

4

1

0

0

1

0

1

1

V5

5

0

0

0

0

0

0

0

V6

6

0

0

0

0

0

0

0

V7

7

 

پس ‌از آنکه ماتریس دسترسی اولیه به دست آمد، روابط ثانویه شاخص‌ها مورد کنترل قرار گرفت. رابطه ثانویه به صورتی است که اگر شاخص i منجر به شاخص j شود و هم‌چنین شاخص j منجر به شاخص k شود، آنگاه شاخص i نیز منجر به شاخص k خواهد شد.

اگر در ماتریس دسترسی اولیه این حالت برقرار نبود، باید ماتریس اصلاح‌شده و روابطی که از قلم ‌افتاده جایگزین شود؛ به این عمل اصطلاحاً سازگار کردن ماتریس دسترسی اولیه گفته می‌شود. در این گام، کلیه روابط ثانویه بین متغیرها، بررسی شد و ماتریس دسترسی نهایی طبق جدول (5) به دست آمد. خانه‌هایی که با علامت *1 مشخص شده‌اند، نشان می‌دهند که در ماتریس دسترسی اولیه صفر بوده و پس از سازگاری عدد یک گرفته‌اند (به کمک برنامه نویسی متلب). در این ماتریس قدرت نفوذ و میزان وابستگی هر متغیر نیز نشان داده‌ شده است. قدرت نفوذ یک متغیر از جمع تعداد متغیرهای متأثر از آن و خود متغیر به دست می‌آید و میزان وابستگی یک متغیر نیز از جمع متغیرهایی که از آن تأثیر می‌پذیرد و خود متغیر  به دست می‌آید. برای محاسبه ماتریس دسترسی نهایی از نرم­افزار متلب64 استفاده شده است.

جدول 5. ماتریس دسترسی نهایی اصلاح شده

 

img0 

در گام بعدی، با استفاده از ماتريس دسترسی، پس از تعيين مجموعه‌های ورودی و خروجی، اشتراك اين مجموعه‌ها برای هر يک از عوامل به دست می‌آید. مجموعه خروجی یک عامل شامل خود آن عامل و عواملی است که بر آن‌ها اثر می‌گذارد که با "1"­های موجود در سطر مربوطه قابل‌شناسایی است. مجموعه ورودی یک عامل شامل خود آن عامل و عواملی است که از آن‌ها اثر می‌پذیرد که با "1"های موجود در ستون مربوطه قابل‌شناسایی است. پس از تعیین مجموعه‌های ورودی و خروجی، اشتراک آن‌ها برای هر یک از عوامل تعیین می‌شود. عواملی که مجموعه خروجی و مشترک آن‌ها کاملاً مشابه باشند، در بالاترین سطح از سلسله‌ مراتب مدل ساختاری تفسیری قرار می‌گیرند. به‌ منظور یافتن اجزای تشکیل‌دهنده سطح بعدی سیستم، اجزای بالاترین سطح آن در محاسبات ریاضی جدول مربوط حذف می‌شوند و عملیات مربوط به تعیین اجزای سطح بعدی مانند روش تعیین اجزای بالاترین سطح انجام می‌شود. این عملیات تا آنجا تکرار می‌شود که اجزای تشکیل‌دهنده کلیه سطوح سیستم مشخص شوند. 

جدول 6. سطح­بندی عامل­ها (مرحله تکرار اول)

img0 

جدول 7. سطح­بندی عامل­ها (مرحله تکرار دوم)

img0 

 

پس از مشخص شدن سطوح هر کدام از عوامل و همچنین با در نظر گرفتن ماتریس دسترس­پذیری نهایی، مدل ساختار تفسیری ترسیم می­شود. مدل نهایی به دست آمده از 3 سطح تشکیل شده است. عامل­هایی که در سطوح بالای سلسله مراتب قرار دارند از تأثیرگذاری کمتر و تاثیرپذیری بیشتری برخوردارند. عامل رضایت مشتری در ارتباط با موضوع پژوهش و ارائه الگوی زنجيره تامين سبز محصولات لبني از اثرپذیری بیشتری برخوردار می­باشد و در مقابل عامل­های نوآوری سبز، کارآفرینی سبز، عملکرد سبز، اقدامات سبز داخلی و مشارکت سبز بیرونی بیشترین تاثیرگذاری و کم­ترین تاثیرپذیری را دارا می­باشند (شکل 1).

C:\Users\PODsystem\Desktop\مقاله2\شکل1-2.png 

شکل 1. مدلسازی ساختاری پژوهش

بعد از ترسیم مدل ساختاری، اقدام به ایجاد نمودار ماتریسی نفوذپذیری - وابستگی و دسته­بندی متغیرها در چهار دسته زیر شده است. 

- متغیرهای خودمختار: این دسته شامل متغیرهایی است که دارای قدرت هدایت و وابستگی ضعیف و متوسط 
می­باشند. این متغیرها نسبتاً غیر متصل به سیستم هستند و دارای ارتباطات کم و ضعیف با سیستم می­باشند.

- متغیرهای وابسته: این نوع از متغیرها دارای قدرت هدایت­کنندگی کم ولی وابستگی نسبتاً بالا می­باشند. این دسته از متغیرها معمولاً متغیرهای نتیجه یا هدف هستند.

- متغیرهای پیوندی: سومین دسته متغیرهایی هستند که دارای قدرت هدایت زیاد و وابستگی زیاد می­باشند. این متغیرها غیر ایستا هستند، زیرا هر نوع تغییر در آنان 
می­تواند سیستم را تحت تأثیر قرار دهد و در نهایت بازخورد سیستم نیز می­تواند این متغیرها را دوباره تغییر دهد.

- متغیرهای نفوذی: متغیرهایی که دارای قدرت 
هدایت­کنندگی زیاد ولی وابستگی کم می­باشند جزء متغیرهای نفوذی یا به عبارت دیگر محرک قرار می­گیرند (مالون65، 2014).

نتایج تحلیل میک­مک نشان داد 7 عامل مرتبط با ارائه الگوی زنجیره تامین سبز محصولات لبنی از بعد قدرت نفوذپذیری و وابستگی به سه دسته عوامل نفوذی، وابسته و خودمختار تقسیم می­شوند. به عنوان مثال؛ عامل هفتم رضایت مشتری قدرت نفوذ کم و قدرت وابستگی زیادی دارد، بنابراین یک عامل وابسته است؛ سایر عامل­ها نیز بسته به قدرت نفوذپذیری و وابستگی در ارتباط با موضوع در یکی از چهار دسته عوامل نفوذی، پیوندی، وابسته و خودمختار قرار می­گیرند. که 5 عامل جزو عامل­های پیوندی و تنها رقابت­پذیری متغیر خودمختار بوده است.

 

img0 

نمودار 1. نمودار تحلیل میک­مک

در نهایت و در مرحله آخر معیارها برای تهیه رتبه­بندی کلی و اولویت­بندی در مدل شبکه­ای ANP بصورت نرمالیزه نشان داده می­شود. مطابق جدول (8) معیار V7 که "رضایت مشتریان" می­باشد دارای بیشترین اهمیت و در نتیجه بیشترین تاثیر در اولویت­بندی عوامل موثر بر زنجیره تامین سبز محصولات لبنی می­باشد. پس از آن معیار V2 که "مشارکت سبز بیرونی" می­باشد در اولویت دوم قرار گرفته است و سایر اولویت­ها به شرح جدول زیر (جدول 8) می­باشد.

جدول 8. اولویت­بندی عوامل موثر بر زنجیره تامین سبز محصولات لبنی

img0 

7- بحث و نتیجه­گیری

سازمان­ها همواره به دنبال دستیابی به مزیت رقابتی از طریق خلق نوآوری و روش­های جدید هستند. برخی از این سازمان­ها از طریق بهبود عملکرد زیست محیطی با رعایت قوانین و استانداردهای زیست­محیطی و افزایش رضایت مشتریان در این خصوص و کاهش اثرات زیست محیطی در محصولات و خدمات خود مزیت رقابتی به دست می­آورند (شاکری و همکاران، 1396). با افزایش روزافزون آلودگی زیست محیطی و پیامدهای مخرب آن افزایش تقاضای مشتریان و مجامع زیست محیطی برای محصولات و خدمات سازگار با محیط زیست، باید کوشید تا با اجرای مدیریت زنجیره تأمین سبز آلودگی­های ناشی از گسترش صنایع را کاهش داد. هدف از این پژوهش ارائه مدل زنجيره تامين سبز محصولات لبني با تاکید بر رضایت مشتریان بود.
یافته­های پژوهش به طور کلی مدل ارائه شده را تأیید نمود. مدل به دست آمده می­تواند به شرکت­های لبنی در تدوین استانداردهای مدیریتی سبز، بهینه سازی معیارهای مدیریت زنجیره تامین سبز و توسعه پایدار این شرکت­ها کمک شایانی نماید و برای مدیران آن­ها راهنمای خوبی باشد.

یافته­های پژوهش نشان می­دهد که به طور کلی مدل پژوهش تأیید شده و متغیرهای عملکرد سبز، کارآفرینی سبز، نوآوری سبز، مشارکت سبز بیرونی و اقدامات سبز داخلی می­توانند به واسطه رقابت­پذیری شرکت موجب رضایت مشتریان صنعت لبنیات گردند. فزونی اردکانی و همکاران (1396) نیز ضمن توجه به ابعاد زیست محیطی صنعت لبنیات یادآور می­شوند که صنعت لبنیات با فشارهای زیست محیطی مواجه است که باید در روش کاربرد زمین، کاهش ضایعات زنجیره تأمین، منابع آب و انرژی را تجدید نمود به نحوی که مزیت­های رقابتی بلندمدت برای این صنعت حفظ گردد. کلرکس و نتل66 (2013) نیز با بررسی صنایع لبنی کشورهای هلند و استرالیا، اهمیت ایجاد نوآوری را در رو به رو شدن با چالش­های زیست محیطی این صنعت بیان می­کنند. آن­ها همچنین بیان می­کنند که تمامی ذینفعان کلیدی این صنعت شامل کشاورزان،
فراوری­کنندگان، صنعت تغذیه، علوم لبنیات، ترویج،
فراهم­کنندگان، مشاوران خدماتی، سیاستگذاران، دولت و سازمان­های حمایتی مدنی مانند سازمان­های کیفیت غذایی، رفاه حیوانات و حفاظت محیط زیست باید در این باره با هم مشارکت و همکاری داشته باشند. همچنین کالیک و باردودین67 (2016) و کاتاتا و همکاران68 (2015) با بررسی صنعت لبنیات بر لزوم توجه بر پایداری و حفظ محیط زیست و عملکرد صنعت لبنیات در این حوزه تأکید می­کنند. یافته­های این مدل به طور کلی نشان داد که متغیر رضایت شغلی به عنوان متغیر وابسته بوده و همچنین متغیر رقابت پذیری شرکت نیز به واسطه تأثیرپذیری از متغیرهای عملکرد سبز، کارآفرینی سبز، نوآوری سبز، اقدامات سبز داخلی و مشارکت سبز بیرونی می­تواند رضایت مشتریان را تحت تأثیر قرار داده که در این بین تأثیر مشارکت سبز بیرونی بیشتر از بقیه متغیرها بود (0.185) و کمترین مقدار نیز به متغیر عملکرد سبز (0.03) مرتبط می­شد.

نتایج همچنین مبین ارتباط رقابت­پذیری شرکت به عنوان محرک رضایت مشتریان بود که میرکاظمی و همکاران (1396) در تایید این یافته بیان می­کنند مفهوم مزيت رقابتي، ارتباط مستقيم با ارزش­هاي موردنظر مشتري دارد، به نحوي كه در يك طيف مقايسه‌اي هر قدر ارزش­هاي عرضه شده يك سازمان به ارزش­هاي موردنظر مشتري نزديكتر يا با آن منطبق­تر باشد، سازمان می­تواند رضایت مشتریان بیشتری را کسب نماید. نتایج پژوهش همچنین نشان داد که نوآوری می­تواند بر رقابت­پذیری شرکت­های لبنی تأثیرگذار باشد. همسو با این یافته هاردیکا و همکاران69 (2019) نیز در پژوهش خود نشان دادند که مزیت رقابتی به طور قابل توجهی تحت تأثیر نوآوری محصول سبز و نوآوری فرایند سبز قرار دارد. نتایج مطالعات گورلک و تونا70 (2018) نیز با بررسی متغیرهای فرهنگ سازمانی سبز، نوآوری سبز و مزیت رقابتی نشان دادند که نوآوری سبز به عنوان واسطه­ای کامل در مورد تأثیر فرهنگ سازمانی سبز بر مزیت رقابتی عمل می­کند. الکاسار و سینگ71 (2019) نیز بیان می­کنند که شرکت­ها در مواجهه با فشارهای داخلی و خارجی برای تطبیق و اجرای 
فعالیت­های تجاری همسو با حفظ محیط زیست، روش­هایی را در پیش گرفته­اند که مزیت رقابتی، سود اقتصادی و عملکرد محیطی آنها را افزایش دهد که در این بین نوآوری سبز، فناوری­های سبز و اجرای مدیریت زنجیره تأمین سبز نمونه­هایی از این گونه اقدامات است.

یافته­های پژوهش همچنین نشان داد که متغیر کارآفرینی سبز محرک رقابت­پذیری می­باشد. یافته­های ابراهیمی و میربرگ کار (2017)، سیلاجدزیک و همکاران (2015) و جی و همکاران72 (2016) موید این نتیجه است. ماکور (2013) در این باره بیان می­کند که کارآفرینی، حفظ محیط زیست و مزیت رقابتی را برای شرکت فراهم کرده و پایداری محیط زیست پایه و اساس تصمیم­گیری­های استراتژیک شرکت را شکل می­دهد. همچنین ارباتزیس و همکاران73 (2015) نیز با بررسی ارتباط بین کارآفرینی سبز و مزیت رقابتی شرکت­ها بیان می­کنند که ارتباط مثبتی بین کارآفرینی سبز و مزیت رقابتی شرکت وجود دارد و محصولات سبز، مزیت رقابتی را برای بنگاه­ها ایجاد نموده و محصولات ارگانیک در بین مصرف­کنندگان محبوب­تر است. نتایج همچنین نشان داد که عملکرد سبز بعنوان محرک رقابت­پذیری شرکت نقش ایفا می­کند. همسو با این نتیجه چنگ و همکاران (2013)، تریوزا و همکاران (2017) و خان (2020) بیان می­کنند که بین عملکرد سبز و رقابت­پذیری شرکت ارتباط معناداری وجود دارد و شرکت­ها به منظور بهبود شهرت خود و پاسخ به تقاضای جامعه برای اتخاذ شیوه­های سبز، عملکرد سبز را در پیش می­گیرند.

همچنین ارتباط بین اقدامات سبز داخلی و رقابت­پذیری شرکت معنادار بوده و به طور کلی اقدامات سبز داخلی را می­توان کاهش هزینه­های ناشی از کاهش مصرف منابع انرژی و مواد خام ورودی و در نظر گرفتن اهداف زیست محیطی در مأموریت سازمان دانست (گلد و همکاران74، 2015). شارما و گاندی75 (2016) نیز استفاده از یک سیستم اطلاعاتی خوب و دقیق را به منظور کاراتر نمودن برنامه­ها و کاهش آلودگی­های زیست محیطی مؤثر می­دانند. در رابطه با ارتباط مشارکت سبز بیرونی با رقابت­پذیری شرکت نیز ضمن تایید این یافته توسط روهریش و همکاران (2017) و ویجایوارگی و همکاران (2017) می­توان بیان کرد که اقدامات بیرونی مدیریت زنجیره تأمین سبز به طور معمول نیاز به همکاری و مشارکت با ذینفعان یا شرکای بیرونی مانند تأمین­کنندگان و مشتریان داشته و شامل درک متقابل ریسک و مسئولیت­های زیست محیطی است. انجام تصمیم­گیری مشترک برای حل مشکلات زیست محیطی، به اشتراک گذاری منابع، مهارت ها و دانش و دستیابی به اهداف مشترک محیط زیست به صورت دسته جمعی در بین تأمین­کنندگان، شرکاء و مشتریان در زنجیره تأمین می­تواند بر اثربخشی زنجیره تأمین سبز بیفزاید.

در نهایت برای پاسخ به این سوال که اولویت­بندی عوامل موثر بر زنجیره تامین سبز محصولات لبنی به چه صورت است؛ این نتیجه به دست آمد که اولویت­بندی عوامل براساس سلسله مراتب ساختاری تفسیری به این ترتیب
می­باشند: رضایت مشتریان، مشارکت سبز بیرونی، اقدامات سبز داخلی، نوآوری سبز، کارآفرینی سبز، رقابت­پذیری شرکت و عملکرد سبز.

براساس نتايج به دست آمده می­توان پیشنهادات زیر را به شرکت­های لبنی ارائه نمود:

§       با توجه به اینکه از بین عوامل بررسی شده رضایت مشتریان بیشترین تاثیرپذیری را داشت، باید توجه ویژه­ای به این عامل شود. به مدیران شرکت­های لبنی توصیه
می­شود که با تمرکز بر فناوری­ها و استراتژی­های زنجیره تامین سبز، اعتماد مشتریان را کسب کنند. از جمله فعالیت‌هایی که شرکت­های لبنی، برای رسیدن به این مهم، باید انجام دهند، می­توان به تدوین و رعایت استانداردهای لازم در خرید مواد اولیه، ماشین­آلات، تجهیزات و ابزار و در صورت امکان ارتقای سطح فناوری به نحوی که مؤلفه­های سبز در آن لحاظ شده باشد، اشاره کرد.

§       با توجه به اینکه اقدامات سبز داخلی شرکت­های لبنی به عنوان سومین عامل تاثیرپذیر و تاثیرگذار مشخص شد، پیشنهاد می­شود، شرکت­های لبنی در جهت تشکیل کمیته بررسی اقدامات داخلی مدیریت زنجیره تأمین سبز در شـرکت و تعیـین راهبـردهای لازم با هـدف اسـتقرار الگوی

منابع

1.       انصاری، منوچهر و اشرفی، سیدا و جبلی، هدی، 1395، بررسی تأثیر سرمایه انسانی بر نوآوری سبز. مدیریت صنعتی، دوره هشتم، شماره 2، ص ص 141-162.

2.       برادران، وحید و محمدی پیرلر، ابراهبم و آقایی عطا، حسین و خیری­نژاد، مجتبی، 1395، تأثیر ابعاد مدیریت زنجیره تأمین سبز بر عملکرد سازمان با رویکرد مدلسازی معادلات ساختاری. سیزدهمین کنفرانس بین­المللی مهندسی صنایع، بابلسر.

3.       پیله­وری، نازنین و تاری­یان، اعظم، 1395، بررسی رابطه ابعاد مختلف نوآوری­های سبز در بهبود عملکرد سازمان در صنعت ساخت و ساز. کنفرانس بین­المللی نخبگان مدیریت، تهران.

4.       رضایی، بیژن و نادری، نادر و رستمی، سحر، 1397، ضرورت توسعه کارآفرینی سبز در بخش کشاورزی. کارآفرینی در کشاورزی، جلد پنجم، شماره 1، ص­ص 1-16.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مناسب مدیریت زنجیره تأمین سبز در سازمان و اجرایی شدن آن اقدام نمایند. آن­ها باید در اقدامات و تصمیمات مرتبط با خرید مواد خام، انتخاب فروشنده، حمل و نقل، کنترل مواد خام و انبارداری، تاثیر آن­ها بر روی محیط زیست را درنظر بگیرند. برای مثال برای حمل و نقل محصولات بین شهرها، باید از وسایل نقلیه­ای استفاده شود که آلودگی کمتر و کارایی سوختی بیشتری داشته باشد. همچنین با انتخاب وسایل نقلیه با توان بارگیری بیشتر، تعداد وسایل نقلیه در جاده ها را کاهش دهند که در نهایت کاهش آلودگی محیط زیست را به همره خواهد داشت.

با توجه به اثرپذیری و اثرگذاری مشارکت سبز بیرونی شرکت­های لبنی به عنوان دومین عامل، به این شرکت­ها پیشنهاد می­شود که به این مهم توجه کنند که نمی­توانند در خلاء فعالیت کنند. در نتیجه آن­ها برای بهبود قابلیت و پتانسیل سبز شدن خود، باید مشارکت سبز بیرونی خود را با تامین­کنندگان، شرکاء و مشتریان حفظ کنند.

 

5.       رضائیان، علی و نظافتی، نوید و باقری، روح­اله (1397). شکل­گیری شبکه دانش در شرکت­های 
دانش­بنیان. کاوش‌های مدیریت بازرگانی، دوره دهم، شماره 20، صص 213-187.

6.       شاکری، رویا و ابراهیمی، شیلان و جمشیدی، رامیار، 1396، بررسی رابطه مدیریت زنجیره تأمین سبز و عملکرد شرکت­ها در شهرک صنعتی شماره 3 شهر سنندج. دومین همایش بین­المللی و چهارمین همایش ملی پژوهش­های مدیریت و علوم انسانی، تهران.

7.       شریف­زاده، محمدشریف و عبدالله زاده، غلامحسین و رهبری، محمد، 1397، شناسایی و اولویت­بندي
زمینه­هاي توسعه کسب و کارهاي سبز در استان گلستان. توسعه کارآفرینی، دوره دوازدهم، شماره 2، ص­ص 201-219.

8.       شهبازی،  کیومرث و حسن‌زاده، اکبر‌ و جعفر‌زاده، بهروز (1393). بررسی تأثیر کارآفرینی و نوآوری بر رشد اقتصادی: رهیافت داده­های تابلویی. نوآوری و ارزش­آفرینی، دوره 2، شماره 5، ص­ص 43-54.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9.       غلامی، سودابه و ناظری، علی، 1397، مدیریت زنجیره تأمین سبز و عملکرد سازمان؛ نقش تعدیلگر گواهی­نامه ایزو. مدیریت استاندارد و کیفیت، سال هشتم، شماره 1، ص­ص 6-25.

10.       فرح­بخش، سمیرا، 1396، بررسی تأثیر عرضه­کننده سبز و نوآوری سبز بر مزیت رقابتی و عملکرد محیطی. پایان­نامه کارشناسی­ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت، دانشکده علوم انسانی.

11.       فزونی اردکانی، زهرا و فرهادیان، همایون و پزشکی­راد، غلامرضا و رعنایی کردشولی، حبیب­اله و طباطبائیان، حبیب­اله، 1396، ترسیم ماتریس نهاد – پایداری نظام نوآوری صنعت لبنیات ایران. جلد 31، شماره 3، ص­ص 216-227.

12.       کریمی سارمه، زینب و اسماعیل پور، رضا، 1398، نقش مسئولیت اجتماعی شرکت و کارآفرینی سبز در توسعه پایدار. دومین کنفرانس ملی اندیشه­های نوین در مدیریت کسب و کار.

13.       محمدی، اسفندیار و شرفی، وحید و ویسی، سعید (1396). تاثیر نوآوری استراتژیک بر تمایل به خرید مشتری: نقش تعدیل­گری قابلیت­های نوآوری. نوآوری و ارزش آفرینی، دوره 6، شماره 12، ص­ص 81-97.

14.       معزز، هاشم و عزیزی، جواد (1395). توسعۀ مدل مدیریت زنجیرۀ تأمین سبز یانگ در شرکت سینره. مدیریت صنعتی، دوره 8، شماره 2، ص­ص 309-332.

15.       میرکاظمی، سیده عذرا و مودی، داود و وحدانی، محسن، 1396، نقش مزیت رقابتی در رضایتمندی مشتریان استخرهای شنا. پژوهش­های کاربردی در مدیریت ورزشی. سال شم، شماره 1، ص­ص 91-98.

16.       نارکی، مسعود، 1397، ارزیابی شرکت­های لبنی براساس شاخص­های مؤثر بر عملکرد مدیریت زنجیره سبز با رویکرد فازی تحلیل سلسله مراتبی و تاپسیس (مطالعه موردی: شرکت­های لبنی کاله، پاک و شرکت لینانیک). پایان­نامه کارشناسی­ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد گچساران، دانشکده فنی و مهندسی.

17.       Ahi, P., & Searcy, C. (2013). A comparative literature analysis of definitions for green and sustainable supply chain management. Journal of cleaner production, 52, 329-341.

18.       Ar, I. M. (2012). The impact of green product innovation on firm performance and competitive capability: the moderating role of managerial environmental concern. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 62, 854-864.

19.       Arabatzis, G., Galatsidas, S., Intze, C., Chalikias, M. S., Tsiantikoudis, S., & Mamalis, S. (2015, September). Green Entrepreneurship and Green Products: Consumers' Views and Attitudes in Regional Unit of Evros. In HAICTA (pp. 291-297).

20.       Attri, r., Dev, n., & Sharma, v. (2013). Interpretive Structural Modelling (ISM) approach: An Overview. Research Journal of Management Sciences, 2(2), 6.

21.       Azevedo, S. G., Carvalho, H., & Machado, V. C. (2011). The influence of green practices on supply chain performance: A case study approach. Transportation research part E: logistics and transportation review, 47(6), 850-871.

22.       Calik, E., & Bardudeen, F. (2016). A measurement scale to evaluate sustainable innovation performance in manufacturing organizations. Procedia Cirp, 40, 449-454.

23.       Chavez, R., Yu, W., Feng, M., & Wiengarten, F. (2016). The effect of customer‐centric green supply chain management on operational performance and customer satisfaction. Business Strategy and the Environment, 25(3), 205-220.

24.       Cheng, T. C. E., Lai, K. H., Lun, Y. V., & Wong, C. W. (2013). Green shipping management. Transportation Research Part E, (55), 1-2.

25.       De Mendonca, T. R., & Zhou, Y. (2019). Environmental performance, customer satisfaction, and profitability: A study among large US companies. Sustainability, 11(19), 5418.

26.       de Sousa Jabbour, A. B. L., Jabbour, C. J. C., Latan, H., Teixeira, A. A., & de Oliveira, J. H. C. (2014). Quality management, environmental management maturity, green supply chain practices and green performance of Brazilian companies with ISO 14001 certification: Direct and indirect effects. Transportation Research Part E: Logistics and Transportation Review, 67, 39-51.

27.       Diabat, A., & Govindan, K. (2011). An analysis of the drivers affecting the implementation of green supply chain management. Resources, Conservation and Recycling, 55(6), 659-667.

28.       Dubey, R., Gunasekaran, A., & Ali, S. S. (2015). Exploring the relationship between leadership, operational practices, institutional pressures and environmental performance: A framework for green supply chain. International Journal of Production Economics, 160, 120-132.

29.       Ebrahimi, P., & Mirbargkar, S. M. (2017). Green entrepreneurship and green innovation for SME development in market turbulence. Eurasian Business Review, 7(2), 203-228.

30.       El-Kassar, A. N., & Singh, S. K. (2019). Green innovation and organizational performance: the influence of big data and the moderating role of management commitment and HR practices. Technological Forecasting and Social Change, 144, 483-498.

31.       Ge, B., Jiang, D., Gao, Y., & Tsai, S. B. (2016). The influence of legitimacy on a proactive green orientation and green performance: A study based on transitional economy scenarios in china. Sustainability, 8(12), 1344.

32.       Gold, S., Trautrims, A., & Trodd, Z. (2015). Modern slavery challenges to supply chain management. Supply Chain Management: An International Journal.

33.       Govindan, K., Sarkis, J., Jabbour, C. J. C., Zhu, Q., & Geng, Y. (2014). Eco-efficiency based green supply chain management: Current status and opportunities. European Journal of Operational Research, 2(233), 293-298.

34.       Green, K. W., Zelbst, P. J., Meacham, J., & Bhadauria, V. S. (2012). Green supply chain management practices: impact on performance. Supply Chain Management: An International Journal.

35.       Gunasekaran, A., & Ngai, E. W. (2012). The future of operations management: an outlook and analysis. International Journal of Production Economics, 135(2), 687-701.

36.       Gürlek, M., & Tuna, M. (2018). Reinforcing competitive advantage through green organizational culture and green innovation. The service industries journal, 38(7-8), 467-491.

37.       Hardika, A. L., Roespinoedji, R., Rashid, A. Z. A., & Saudi, M. H. M. (2019). The Effect of Green Organizational Culture and Green Innovation in influencing Competitive Advantage and Environmental Performance.

38.       Kauppi, K. (2013). Extending the use of institutional theory in operations and supply chain management research. International Journal of Operations & Production Management.

39.       Ketata, I., Sofka, W., & Grimpe, C. (2015). The role of internal capabilities and firms' environment for sustainable innovation: evidence for G ermany. R&d Management, 45(1), 60-75.

40.       Khan, S. A. R. (2020). Empirical Studies on Green Supply Chain Management. In The Critical Success Factors of Green Supply Chain Management in Emerging Economies (pp. 35-64). Springer, Cham.

41.       Kiron, D., Kruschwitz, N., Haanaes, K., & von Streng Velken, I. (2012). Sustainability nears a tipping point. MIT Sloan Management Review, 53(2), 69-74.

42.       Klerkx, L., & Nettle, R. (2013). Achievements and challenges of innovation co-production support initiatives in the Australian and Dutch dairy sectors: a comparative study. Food Policy, 40, 74-89. 

43.       Kumar, V., Batista, L., & Maull, R. (2011). The impact of operations performance on customer loyalty. Service Science, 3(2), 158-171.

44.       Lai, J. Y., & Yang, C. C. (2009). Effects of employees' perceived dependability on success of enterprise applications in e-business. Industrial Marketing Management, 38(3), 263-274.

45.       Lampikoski, T. (2012). Green, Innovative, and Profitable: A Case Study of Managerial Capabilities at Interface Inc. Technology Innovation Management Review, 2(11).

46.       Lintukangas, K., Hallikas, J., & Kähkönen, A. K. (2015). The role of green supply management in the development of sustainable supply chain. Corporate Social Responsibility and Environmental Management, 22(6), 321-333.

47.       Makower, J. (2013). State of Green Business 2013. Oakland: Greenbizz Group.

48.       Malone, D. W. (2014). An introduction to the application of interpretive structural modeling. Proceedings of the IEEE, 63(3), 397-404.

49.       Otto, A. S., Szymanski, D. M., & Varadarajan, R. (2019). Customer satisfaction and firm performance: insights from over a quarter century of empirical research. Journal of the Academy of Marketing Science, 1-22.

50.       Ouakouak, M. L., Ouedraogo, N., & Mbengue, A. (2014). The mediating role of organizational capabilities in the relationship between middle managers’ involvement and firm performance: A European study. European Management Journal, 32(2), 305-318.

51.       Roehrich, J. K., Hoejmose, S. U., & Overland, V. (2017). Driving green supply chain management performance through supplier selection and value internalisation. International Journal of Operations & Production Management.

52.       Rosenzweig, E. D., Roth, A. V., & Dean Jr, J. W. (2003). The influence of an integration strategy on competitive capabilities and business performance: an exploratory study of consumer products manufacturers. Journal of operations management, 21(4), 437-456.

53.       Saaty, T.L., Takizawa, M. (1986). Dependence and Independence: from Linear Hierarchies to Nonlinear Network. European Journal of Operational Research, 26, 229-237.

54.       Schiederig, T., Tietze, F., & Herstatt, C. (2012). Green innovation in technology and innovation management–an exploratory literature review. R&d Management, 42(2), 180-192.

55.       Scott, W.R. (2008). Institutions and Organizations: Ideas and Interests, 3rd ed.. Sage Publications, Los Angeles, CA.

56.       Sharma, S., & Gandhi, M. A. (2016). Exploring correlations in components of green supply chain practices and green supply chain performance. Competitiveness Review.

57.       Sheu, J. B., & Talley, W. K. (2011). Green supply chain management: trends, challenges, and solutions.

58.       Shin, Y., & Thai, V. V. (2015). The impact of corporate social responsibility on customer satisfaction, relationship maintenance and loyalty in the shipping industry. Corporate Social Responsibility and Environmental Management, 22(6), 381-392.

59.       Silajdžić, I., Kurtagić, S. M., & Vučijak, B. (2015). Green entrepreneurship in transition economies: a case study of Bosnia and Herzegovina. Journal of Cleaner Production, 88, 376-384.

60.       Singh, M. D., & Kant, R. (2011). Knowledge management barriers: An interpretive structural modeling approach. International Journal of Management Science and Engineering Management, 3(2), 10.

61.       Swink, M., Narasimhan, R., & Kim, S. W. (2005). Manufacturing practices and strategy integration: effects on cost efficiency, flexibility, and market‐based performance. Decision Sciences, 36(3), 427-457.

62.       Trivyza, N. L., Rentizelas, A., & Theotokatos, G. (2017, February). Sustainability assessment of ship energy systems at the design phase: Integrating environmental and economic aspects. In 4th International EurOMA Sustainable Operations and Supply Chains Forum (pp. 1-10).

63.       Vachon, S., & Klassen, R. D. (2006). Extending green practices across the supply chain: the impact of upstream and downstream integration. International Journal of Operations & Production Management, 26(7), 795-821.

64.       Vanalle, R. M., Ganga, G. M. D., Godinho Filho, M., & Lucato, W. C. (2017). Green supply chain management: An investigation of pressures, practices, and performance within the Brazilian automotive supply chain. Journal of cleaner production, 151, 250-259.

65.       Varadarajan, R. (2017). Innovating for sustainability: a framework for sustainable innovations and a model of sustainable innovations orientation. Journal of the Academy of Marketing Science, 45(1), 14-36.

66.       Vijayvargy, L., Thakkar, J., & Agarwal, G. (2017). Green supply chain management practices and performance. Journal of Manufacturing Technology Management.

67.       Warfield, J.N. (1974). Developing interconnected matrices in structural modeling. IEEETransactions on Systems, Man and Cybernetics, 4(1), 51-81.

68.       West, D. C., Ford, J., & Ibrahim, E. (2015). Strategic marketing: creating competitive advantage. Oxford University Press, USA.

69.       Yang, C. S., Lu, C. S., Haider, J. J., & Marlow, P. B. (2013). The effect of green supply chain management on green performance and firm competitiveness in the context of container shipping in Taiwan. Transportation Research Part E: Logistics and Transportation Review, 55, 55-73.

70.       Yusuf, Y. Y., Gunasekaran, A., Musa, A., El-Berishy, N. M., Abubakar, T., & Ambursa, H. M. (2013). The UK oil and gas supply chains: An empirical analysis of adoption of sustainable measures and performance outcomes. International Journal of Production Economics, 146(2), 501-514.

71.       Zailani, S., Jeyaraman, K., Vengadasan, G., & Premkumar, R. (2012). Sustainable supply chain management (SSCM) in Malaysia: A survey. International journal of production economics, 140(1), 330-340.

72.       Zhu, Q., Sarkis, J., & Lai, K. H. (2013). Institutional-based antecedents and performance outcomes of internal and external green supply chain management practices. Journal of Purchasing and Supply Management, 19(2), 106-117.

 

[1]  - West et al.

[2]  - Kiron et al.

[3]  - Green supply chain management (GSCM)

[4]  - Govindan et al.

[5]  - Yusuf et al.

[6]  - Zhu et al.

[7]  - Gunasekaran and Ngai

[8]  - Diabat and Govindan

[9]  - Sheu and Talley

[10]  - Green et al.

[11]  - Ahi and Searcy

[12]  - Internal green practices

[13]  - External green collaboration

[14]  - Green performance

[15]  - Green Entrepreneurship

[16]  - Green Innovation

[17]  - Azevedo et al.

[18]  - Vachon & Klassen

[19]  - Lampikoski

[20]  - Schiederig et al.

[21]  - Zhu et al.

[22]  - Zailani et al.

[23]  - de Sousa Jabbour et al.

[24]  - Otto et al.

[25]  - De Mendonca & Zhou

[26]  - Rosenzweig et al.

[27]  - Swink et al.

[28]  - Kumar et al.

[29]  - Lintukangas et al.

[30]  - Shin & Thai

[31]  - Chavez et al.

[32]  - institutional theory

[33]  - Kauppi

[34]  - Dubey et al.

[35]  - Scott

[36]  - Yang et al.

[37]  - Zhu et al.

[38]  - Gold et al.

[39]  - Sharma & Gandhi

[40]  - Roehrich et al.

[41]  - Vanalle et al.

[42]  - Vijayvargy et al.

[43]  - Cheng et al.

[44]  - Trivyza et al.

[45]  - Khan

[46]  - Varadarajan

[47]  - Ar

[48]  - Ouakouak et al.

[49]  - Hardika et al.

[50]  - Gürlek & Tuna

[51]  - El-Kassar & Singh

[52]  - Makower

[53]  - Silajdžić et al.

[54]  - Arabatzis et al.

[55]  - Ge et al.

[56]  - Interpretive Structural Model (ISM)

[57]  - Analytical Network Process (ANP)

[58] -Warfield

[59] -Attri et al.

[60] - Singh & Kant

[61] -Structural self-interaction matrix (SSIM)

[62] -Initial reachability matrix

[63] . Final reachability matrix

[64] . Matlab

[65] . Malone

[66]  - Klerkx & Nettle

[67]  - Calik & Bardudeen

[68]  - Ketata et al.

[69]  - Hardika et al.

[70]  - Gürlek & Tuna

[71]  - El-Kassar & Singh

[72]  - Ge et al.

[73]  - Arabatzis et al.

[74]  - Gold et al.

[75]  - Sharma & Gandhi

 

 


مقالات مرتبط

حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات رایمگ است.
حق نشر © 1403-1396

صفحه اصلی| عضویت/ ورود| درباره رایمگ| تماس با ما|
[English] [العربية] [en] [ar]