شناسایی راهبردهای توسعه کارآفرینی گردشگری در منطقه آزاد چابهار و قشم
محورهای موضوعی : عمومى
مریم راشکی
1
فرید شاهمرادی
2
(دانشگاه سیستان و بلوچستان ،زاهدان، ایران )
امین رضا کمالیان
3
(دانشگاه سیستان و بلوچستان ،زاهدان، ایران )
کلید واژه: راهبرد, کارآفرینی, توسعه گردشگری,
چکیده مقاله :
ﮔﺮدﺷﮕﺮی ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ بر اﺑﻌﺎد اﻗﺘﺼﺎدی، ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر می‌گذارد. هدف پژوهش حاضر شناسایی راهبردهای مؤثر بر توسعه کارآفرینی گردشگری در مناطق آزاد چابهار و قشم می باشد. جامعه آماری را مدیران مناطق آزاد، متخصصان و مدیران شرکت‌های مسافرتی و گردشگری و صاحبان کسب وکار در مناطق آزاد چابهار و قشم تشکیل داده‌اند. پژوهش به روش پیمایشی و ابزار گردآوری پرسشنامه محقق ساخته بوده که بعد از برآورد روایی(با استفاده از نظرات اساتید راهنما و مشاور و تحلیل عاملی تاییدی) و پایایی پرسشنامه از طریق ضریب پایایی آلفای کرونباخ استفاده گردید و با استفاده از نرم افزار SPSS21 آزمون فریدمن و مستقلT محاسبه و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. نتایج حاصل بیانگر این است که راهبرد تنظیمی، راهبرد شناختی و راهبرد هنجاری به عنوان سه راهبرد کلی توسعه کارآفرینی گردشگری در مناطق آزاد محسوب می‌شوند که در مجموع شامل9 مؤلفه و36 شاخص توسعه کارآفرینی گردشگری می‌باشند. همچنین نتایج حاصل از آزمون فریدمن نشان می‌دهد که راهبرد تنظیمی از اولویت مهمتری نسبت به دو راهبرد دیگر برخوردار است و اهمیت بالاتری دارد.
Tourism has great impact on the country's economic, cultural and political dimensions. The purpose of this study is to identify effective strategies for developing tourism entrepreneurship in Chabahar and Qeshm free regions. The statistical population consists of free-field managers, specialists and managers of travel and tourism companies and business owners in the Chabahar and Qeshm free regions. The research was a researcher- made method and a researcher-made questionnaire was used to collect the data. After assessing the validity (using the opinions of the supervisors and counselors and verifying factor analysis), reliability of the questionnaire was used through Cronbach's alpha reliability coefficient. Using SPSS21 software, Friedman test and independent T were calculated and analyzed. The results indicate that regulatory strategy, cognitive strategy and normative strategy are considered as three general strategies for the development of tourism entrepreneurship in free zones, which consist of 9 components and 36 indicators of tourism entrepreneurship development. Also, the results of the Friedman test show that the regulatory strategy has a more important priority than the other two strategies and is more important.
1. ابراهیم‌زاده، عیسی، آقاسی زاده، عبدالله، تأثیر منطقه¬ی آزاد چابهار بر توسعه‌ی گردشگری حوزه¬ی نفوذ آن با بهره¬گیری از مدل رگرسیون و آزمون T-Test، جغرافیا و توسعه، شماره21، بهار 1390.
2. افتخاري، عبدالرضا ركن الدين؛ وجدانی طهرانی، هدیه؛ رازینی، ابراهیم علی ؛ ارزيابي و اولويت‌بندي مناطق آزاد تجاري ايران، مجله برنامه ریزی و آمایش فضا، دوره 13، شماره 2، 142-165، 1387.
3. جوو آتلیویک و استفان جی. پیج، کارآفرینی و گردشگری (با رویکرد بین‌المللی)، مترجمین رضا محمد کاظمی، شهباز یزدانی، مریم عزیزی، ناشر کتابخانه فرهنگ، تهران، چاپ اول، 1392.
4. دفتر تحقیقات و سیاست های پولی و بازرگانی،1395.
5. رضوانی، محمدرضا؛ و مرادی، مهرنوش؛ امکان‌سنجی توسعه گردشگری با رویکرد سامانه‌ای در روستاهای حاشیه کویر مغان، اقتصاد فضا و توسعه، سال اول، زمستان 91، شماره 2، ص 8-6، 1391.
6. روحانی، سعید؛ و زارع رواسان، سعید؛ شناسایی و دسته‌بندی عوامل مؤثر بر ارتقا گردشگری الکترونیکی در ایران، برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری، سال سوم، تابستان 92، شماره 5، ص 186، 1392.
7. سازمان برنامه و بودجه،1380.
8. سجاسی قیداری، حمدالله؛ پالوج، مجتبی؛ رکن‌الدین افتخاری، عبدالرضا؛ وصادقلو، طاهره؛ ارائه راهبردهای توسعه کارآفرینی کشاورزی در مناطق روستایی با استفاده از روش‌های تحلیل چند متغیره MCDM و SWOT، اقتصاد کشاورزی و توسعه، سال نوزدهم، تابستان 90، شماره 74، ص 2، 1390.
9. سعیده زرآبادی، زهرا سادات(1392) ارزیابی عوامل مؤثر در توسعه صنعت گردشگری منطقه آزاد چابهار با بهره‌گیری از روش فرایند تحلیل شبکه‌ای، صفحات نشریه علمی- پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران،37-48؛ 1392.
10. صفری، سعید، محمد میرزایی بافقی، ملیحه، شناسایی و اولویت¬بندی فرصت‌های کارآفرینانه در صنعت گردشگری شهرستان یزد، فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات مدیریت گردشگری، سال هشتم، شماره 26، ص 149-127 تابستان 1393.
11. غنیان، منصور؛ و فتوتی، هستی؛ گردشگری راهکاری جهت توسعه کارآفرینی زنان روستایی، کار و جامعه، شماره 159، ص 45، 1392.
12. قادری، اسماعیل، فرجی راد، عبدالرضا و بروجی، سمیرا، جایگاه گردشگری در سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه مناطق آزاد (مطالعه موردی: قشم؛ فصلنامه جغرافیایی فضای گردشگری، سال اول، شماره،12، 101-114؛ 1390.
13. کاظمی، مهدی، مدیریت گردشگری. انتشارات سمت، چاپ اول، 1385.
14. کریم زاده، ابوالفضل؛ ارزیابی توسعه گردشگری شهر زنجان با استفاده از مدل SWOT (مطالعه موردی: منطقه زنجانرود)، فضای جغرافیا، سال یازدهم، پاییز 90، شماره 35، ص 39، 1393.
15. کمیجانی، احمد. ارزیابی اقتصادی مناطق آزاد تجاری صنعتی. وزارت امور اقتصادی و دارایی. 1374.
16. گزارش عملکرد مناطق آزاد تجاری-صنعتی ایران 1388.
17. گزارش عملکرد مناطق آزاد تجاری–صنعتی ایران 1387-1384
18. گزارش عملکرد مناطق آزاد تجاری-صنعتی ایران 1394.
19. مطيعي لنگرودي سيدحسن , قديري معصوم مجتبي, دادورخاني فضيله, يدالهي فارسي جهانگير, تركاشوند زهرا؛ تبيين عوامل موثر بر توانمندسازي روستاييان در توسعه کارآفريني (مطالعه موردي: بخش هاي زند و سامن شهرستان ملاير)؛ پژوهش‌هاي جغرافياي انساني (پژوهش هاي جغرافيايي) ؛ دوره 44 , شماره 80 ; 119 - 138 ، 1391.
20. ممیز، آیت اله؛ عباسی، مهدی؛ قاسمی، عاطفه؛آینده فرصت های کارآفرینی در حوزه زمین گردی مطالعه موردی؛ منطقه جلفا، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، شماره 26 علمی-پژوهشی/ISC ، 7- 22؛ 1391.
21 مهدیان بروجنی، محسن؛ و احمدوند، مصطفی؛ واکاوی و چالش‌های توسعه‌ی گردشگری روستایی در منطقه دنا؛ دیدگاه جامعه‌ی میزبان، جغرافیا و آمایش شهری- منطقه‌ای، بهار 93، شماره 10، 1393.
22. میرزایی، رحمت، اثرات ناشی از فعالیت گردشگری در بازار و تأمین اشتغال. همایش ملی توسعه روستایی، رشت ،1391.
23. نجفي مهرداد, ابوطالب پور علي؛ سير تکاملي مناطق آزاد و جايگاه آنها در توسعه اقتصادي کشورها با تاکيد بر منطقه آزاد چابهار، ديدگاه : دوره 4 - , شماره 2- ; از صفحه 81 تا صفحه 118 ، 1388.
24. واحدپور، غلامعباس؛ و جعفری، مهتاب؛ راهبردهای مدیریت و توسعه زیرساخت‌های گردشگری ایران با تأکید بر مدل SWOT، برنامه‌ریزی منطقه‌ای، سال اول، بهار 90، شماره 1، ص 88-85، 1390.
1. . Akis, Z; The effects of mass tourism: A case study from manavgat (Antalya- turkey), Procedia social and behavioral sciences, volume 19, pp 289-296, 2011.
2. Akrivosa, Christos, Reklitisb, Panayiotis, Theodoroyianic, Maria, Tourism Entrepreneurship and the Adoption of Sustainable Resources. The Case of Evritania Prefecture, Procedia - Social and Behavioral Sciences, Pp378 – 382, 2014.
3. Anrsson, L: Salman, A.K; Sorensson, A and Shukur, G; Estimating the Swedish and Norwegian International Tourism Demand Using (ISURE) Technique, Center for Labour Market Policy Reaserch.CESIS Electronic Working Paper Series198, pp 1-55, 2009.
4. Boothwerth, A. J. Inclination Towards Entrepreneurship Among Universiti Pendidikan Sultan Idris Students. Journal of Global Business Management, 8(2), 248.- 256.,2011.
5. coopp, C. B. and Ivy, R. L. 2001. Networking trends to small tourism businesses in post socialist Slovakia, Journal of small Businss Development, 39(4): 345-353.
6. Davenport, J & Davenport, J.L. The impact of tourism and personal leisure transport on coastal environment: A review. Estuarine, coastal and shelf science. Vol.67. pp.280-292, 2006.
7. Dincera, Füsun Istanbullu, Dincera, M. Z, Yilmaza, S, World Conference on Technology, Innovation and Entrepreneurship The Economic, Procedia - Social and Behavioral Sciences 195, Pp 413 – 422, 2015.
8. Ferreira.B. The effects of mass tourism: A case study from manavgat (Antalya- turkey), Procedia social and behavioral sciences, volume 19, pp 289-296, 2012.
9. Hallak .L.“New Business Entrepreneurship in the Japanese Economy “. Journal of business venturing, 8, PP. 39-49(2012).
10. Jaffer, M; Abdol –Aziz, A. R; Maideen, S.A; and mohd,S.Z; Entrepreneurship in the Tourism Industry: Issues in Developing Countries, International Journal of Hospitality Management, 30(4), pp827-835, 2011.
11. Jimenez, D; and hernandez, j; Examiinig the structural relationships of destination image, tourist satisfaction and destination loyalty: An integrated approach, Tourism management. 29:415, 2011.
12. Kai, L; Suggesstions for the Fostering of Entreperneurship: IEEE. 978-1-4244-7618-3/10, pp1-4, 2010.
13. Kalavar, J.M; Buzinde, C.N; Melubo, K; and Simon, J; International Differrnces in Perceptions of Heritage Tourism Among the Maasai of Tanzania, Journal Croos Cult Gerontol29, pp 53-67, 2014.
14. Karoulia, S; and Tsionou, Th; Information gathering in Greek tourism entrepreneurship. The 2nd International Conference on Integrated Information, Procedia Social and Behavioral Sciences73, pp 607-615, 2013.
15. Koopman, Th. and Kimbub, A. N Information gathering in Greek tourism entrepreneurship. The 2nd International Conference on Integrated Information, Procedia Social and Behavioral Sciences73, pp 607-615, 2013.
16. Kuratko, D.F., & Hodgetts, R.M, Entrepreneurship: Theory, process, practice, Mason, . (2007).
17. Lesko, T.. Teaching Entrepreneurship: The role of Education (2008).
18. Montoro-Sanchez, A. Soriano,D, “Human resource management and corporate entrepreneurship”, International Journal of Manpower. , (2011)
19. Ngoasonga, M. Z, Kimbub, A. N,Tourism entrepreneurship and regional development: example from, Informal microfinance institutions and development-led tourism entrepreneurship, 2015.
20. Nunkoo, Rubin, Tourism development and local government, Tourism management, 46, Pp 623-634, 2015.
21. Osemeke, M. (2012). “Entrepreneurial Development and Interventionist Agencies in Nigeria”,International Journal of Business and Social
22. Scott, S. Exploring the intention–behavior link in student entrepreneurship: Moderating effects of individual and environmental characteristics. European Management Journal, 34(4), 386-399, 1995.
23. Shain, A. paradigm of entrepreneurship: Entrepreneurial management. Entrepreneurship: Concepts, theory and perspective, Vol. 11, Special Issue: Corporate Entrepreneurship, pp. 17-27. 2016.
24. Smolčić E; Entreperneurship and Innovation Policy, Center for Technology Management, Institute of Manufactoring, No.1(08), pp1-48, 2015.
25. Solvoll, Sølvi, Alsos, G, A. Bulanova, O, Tourism Entrepreneurship – Review and Future Directions, Scandinavian Journal of Hospitality and Tourism, 15:sup1,Pp 120-137, 2015.
26. UNWTO(United Nation World Tourism Organization).Torism highlights 2013 edition. Retrieved Dec 18,2009 from http://mkt.' target='blank'>http://mkt.' target='blank'>http://mkt.' target='blank'>http://mkt. unwto.org/ en/publication/unwto-tourism- highlights,pp3-9, 2013.
27. UNWTO(United Nation World Tourism Organization).Torism highlights 2006 edition Retrieved Dec 18 from http://mkt.' target='blank'>http://mkt.' target='blank'>http://mkt.' target='blank'>http://mkt. unwto.org//facts/menu. Html,p.4, 2006.
28. UNWTO(United Nation World Tourism Organization).Torism highlights 2016 edition http://mkt.' target='blank'>http://mkt.' target='blank'>http://mkt.' target='blank'>http://mkt. unwto.org//facts/menu. Html,p.4, 2016.
29. Van der zee, E; and Vanneste, D; Tourism networks unravelled; a review of the literature on networks in tourism management studies Review Article, Tourism Management Perspectives, Volume 15, July 2015, pp 46-56, 2015.
30. Wang, C. K., & Wong, P. K. (2004). Entrepreneurial interest of university students in Singapore. Technovation, 24(2), 163-172.
31. Wang, J. H., Chang, C. C., Yao, S. N., & Liang, C. (2016). The contribution of self-efficacy to the relationship between personality traits and entrepreneurial intention. Higher Education, 72(2), 209-224.
32. Wang, Q., Ma, J., Liao, X., & Du, W. (2017). A context-aware researcher recommendation system for university-industry collaboration on R&D projects. Decision Support Systems. Volume 103, Pages 46-
شناسایی راهبردهای توسعه کارآفرینی گردشگری در منطقه آزاد چابهار و قشم
*مریم راشکی، **فرید شاهمرادی، ***امین رضا کمالیان
*استادیار دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران
**کارشناس ارشد دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران
***دانشیار دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران
تاریخ دریافت: 30/7/1395 تاریخ پذیرش: 1/3/1397
چکیده
ﮔﺮدﺷﮕﺮي ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ بر اﺑﻌﺎد اﻗﺘﺼﺎدي، ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر می‌گذارد. اﯾﺠﺎد اﺷﺘﻐﺎل، ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺎن اﻧﺪاﺧﺘﻦ سرمایه‌های اﻗﺘﺼﺎدي، اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺳﻔﺮ ﺧﺎرﺟﯽ و ﺑﻪدﻧﺒﺎل آن اﻓﺰاﯾﺶ اﻣﻨﯿﺖ در ﮐﺸﻮر از جمله آﺛﺎر ﻣﺜﺒﺖ ﮔﺮدﺷﮕﺮي اﺳﺖ. هدف پژوهش حاضر شناسایی راهبردهای مؤثر بر توسعه کارآفرینی گردشگری در مناطق آزاد چابهار و قشم می باشد. جامعه آماری را مدیران مناطق آزاد، متخصصان و مدیران شرکت‌های مسافرتی و گردشگری و صاحبان کسب وکار در مناطق آزاد چابهار و قشم تشکیل داده‌اند. پژوهش به روش پیمایشی و ابزار گردآوری پرسشنامه محقق ساخته بوده که بعد از برآورد روایی(با استفاده از نظرات اساتید راهنما و مشاور و تحلیل عاملی تاییدی) و پایایی پرسشنامه از طریق ضریب پایایی آلفای کرونباخ استفاده گردید و با استفاده از نرم افزار SPSS21 آزمون فریدمن و مستقلT محاسبه و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. نتایج حاصل بیانگر این است که راهبرد تنظیمی، راهبرد شناختی و راهبرد هنجاری به عنوان سه راهبرد کلی توسعه کارآفرینی گردشگری در مناطق آزاد محسوب می‌شوند که در مجموع شامل9 مؤلفه و36 شاخص توسعه کارآفرینی گردشگری می‌باشند. همچنین نتایج حاصل از آزمون فریدمن نشان می‌دهد که راهبرد تنظیمی از اولویت مهمتری نسبت به دو راهبرد دیگر برخوردار است و اهمیت بالاتری دارد.
واژه های کلیدی: راهبرد، کارآفرینی، توسعه گردشگری
مقدمه
امروزه کار و فعالیت شکل تازه‌ای به خود گرفته است، تغییرات محیطی و رقابت‌پذیري فزاینده بین شرکت‌ها، نیاز به نوآوري پایدار در جهت رسیدن به موفقیت افزایش یافته است. در این زمینه شرکت‌ها باید انعطاف‌پذیری خود را افزایش داده و با ایجاد کارآفرینی از طریق فعالیت‌هاي خود به مزیت رقابتی دست یابند(مونترو-سانچز و سارینو1،2011). ﮔﺮدﺷﮕﺮي ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در ﺗﺮﻏﯿﺐ سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، اﯾﺠﺎد درآﻣﺪ ﺑﺮاي دوﻟﺖ و اشتغال‌زایی ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و غیرمستقیم در ﺳﺮاﺳﺮ دﻧﯿﺎ دارد(قادری،1390). بسیاری از کشورها در راستای دستیابی به اهدافی چون توسعه اقتصاد ملی، جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی، ایجاد اشتغال، افزایش درآمد و توسعه منطقه‌ای اقدام به تأسیس مناطق آزاد نمودهاند. از این‌رو توسعه فعالیت‌های گردشگری در مناطق آزاد به منظور ایجاد تنوع در کسب درآمدهای ارزی و همچنین رونق اقتصادی در این مناطق مورد توجه قرار گرفته است. گردشگری برای کشورهای دارای جاذبههای گردشگری نظیر ایران مهم‌ترین منبع کسب درآمد ارزی شناخته می‌شود، مشروط بر اینکه برنامه‌ریزی صحیح و همه‌جانبه توأم با آینده‌نگری برای بهره برداری منطقی و عملی آن تنظیم و اجرا گردد. گردشگری با ویژگی‌های خاص خود، می‌تواند به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین گزینه‌های مناطق آزاد در جهت ایجاد اشتغال، کسب درآمد ارزی و توسعه‌ی منطقه‌ای باشد. مناطق آزاد چابهار و قشم، از جمله مناطق آزاد ایران است که باگذشت دو دهه از تأسیس آنها، عملکرد موفقیت‌آمیزی نداشته و به اهداف اقتصادی خود دست نیافته اند. این مناطق به دلیل برخورداری از موقعیت خاص جغرافیایی و اقلیمی و توان‌های بالقوه و بکر گردشگری می تواند نقش مهمی را در توسعه صنعت گردشگری و تبدیل آنها به یک مقصد گردشگری ایفاء کنند و این امکان را فراهم آورد که علاوه بر تجارت کالا که از ویژگی‌های مناطق آزاد است، شکل دیگری از اقتصاد یعنی گردشگری در این مناطق در نظر گرفته شود.
مبانی نظری
کارآفرینی فرایندی است که فرصتها، منابع و کارآفرینان را به هم مرتبط کرده و طی آن تغییرات در نظام اقتصادی رخ می‌دهد (وانگ2و همکاران،2011).کریکلی(2016) بیان می‌کند کارآفرین بودن به معنای این است که فرد دارای مجموعه درونی از ارزش‌ها (نیازها، باورها) است که اجازه می دهد افراد، خود را در راهی منحصر به فرد هدایت کنند(وانگ وهمکاران، 2017). کارآفرینی معانی خاصی را در بر می گیرد و ویژگی‌های مانند ریسک پذیری، نوآوری بلند‌پروازانه و خلاقیت را برای صاحبان کسب و کار ایجاد می‌کند. ویژگی‌های شخصیتی مانند انگیزه و میل به'' کنترل درونی''،'' دستیابی به موفقیت''، برای کارآفرینان وجود دارد. کارآفرینان از طریق شبکههای اجتماعی خود، فرصتها و دسترسی به منابع لازم را جهت بهره‌برداری توسعه می‌دهند(بوث‌ورس3،2011). موسسه کارآفرینی جهانی(4GEI) بیان می‌کند که کارآفرینی از سه جزء اصلی تشکیل می‌شود: "گرايش کارآفرينانه"، "توانايی کارآفرينانه" و "اشتیاق کارآفرينانه"(وانگ،2016). مهارت‌های کارآفرینانه مورد نیاز جهت مدیریت کسب و کار شامل؛ برنامه ریزی و هدفگذاری، تصمیم گیری، روابط انسانی و سازمانی، کنترل و نظارت، مذاکره، بازاریابی، مالی و حسابداری، مدیریت، راه‌اندازی و مدیریت شرکت در جهت رشد و توسعه می‌باشد(فرریا5، 2012؛کوپمن6 وهمکاران، 2013). کارآفرینی دارای ابعاد مختلف اجتماعی و اقتصادی است. امروزه کارآفرینی، علاوه بر عامل مهم رشد و توسعه اقتصادی، به عنوان پرورش‌دهنده و تقویت‌کننده روحیه سرمایه‌گذاری و بهرهوری نیروی انسانی تلقی می‌شود(شان7،2012). توسعه کارآفرینی به‌عنوان یک پدیده اجتماعی مستلزم ایجاد و تقویت زمینه‌های بروز فعالیت‌های کارآفرینانه می‌باشد. به عبارت دیگر انواع فعالیت‌های کارآفرینانه در محیط حامی کسب و کار بروز و ظهور می‌نماید. عواملی مانند اندازه و میزان رشد بازار، وفور عوامل تولید (بهرهوری) و منابع طبیعی وجود سرمایه انسانی و فنّاورانه حائز اهمیت هستند (کی8،2011). تعیین سیاست‌ها، اهداف، روش‌ها و الگوهای مناسب و اجرای برنامه‌های حمایتی و تشویقی می‌تواند مهم‌ترین وظایف محوری دولت در زمینهی توسعه کارآفرینی باشد. سیاست‌های دولت‌ها در یک تحول سه مرحله‌ای از حمایت از کسب وکارهای کوچک به حمایت از توسعه نوآوری و سپس به توسعه کارآفرینی تغییر می‌یابد(اسکات9،1995).
گردشگری به معنای مسافرت و تفریح برای سرگرمی معنا شده است(واحدپور و جعفری،1390). سازمان جهانی گردشگری در سال 1991 گردشگری را این‌گونه تعریف کرده است "گردشگری عبارت است از تمامی فعالیت‌های شخصی که مسافر انجام دهد و در یک مکانی خارج از محیط معمول به مدت کمتر از یک سال متوالی، به‌منظور استراحت، تجارت و یا اهداف دیگر اقامت کند". گردشگری ممکن است شامل تعطیلات، سفرهای تجاری، دیدار از دوستان و آشنایان، مسافرت آموزشی(سفر علمی)، ورزشی، درمانی و سلامتی یا سفر مذهبی باشد(غنیان و فتوتی،1392). طی سال‌های اخیر، گردشگری رشد و تنوع زیادی داشته و به صنعتی تبدیل‌شده که بیشترین رشد را در جهان تجربه می‌کند (UNWTO,2013). صنعتی پاک و با درآمدی که به‌خوبی با درآمد صنایعی نظیر نفت و خودروسازی که جزو صنایع پردرآمد دنیا هستند، رقابت می‌کند. رشد این صنعت به‌عنوان اقتصاد اول جهانی به سرعت ادامه دارد و مسافرت‌های بین‌المللی در حال افزایش است(UNWTO,2006). گردشگری در سال 2012 بیش از 3/1 تریلیون دلار درآمد برای کشورها به دنبال داشته است(UNWTO,2013) و با وجود بسیاری از چالش‌ها، سال 2016 سال خوبی برای گردشگری بوده است. گردشگر بین‌المللی برای هفتمین سال متوالی رشد داشته و رشد بی‌وقفه که از دهه 1960 ثبت نشده است. قوی‌ترین رشد در مناطق آفریقا و آسیا و اقیانوس آرام ثبت شده است( UNWTO,2016). چنین درآمد و اثرات مثبت از جمله اشتغال‌زایی موجود در این صنعت باعث شده است رقابت تنگاتنگی بین قدرت‌های بزرگ جهانگردی برای به دست آوردن سهم بیشتری از بازار وجود داشته باشد. پژوهش‌های فراوان نشان‌دهنده‌ی تأثیرات مثبت اقتصادی گردشگری بر منطقه گردشگرپذیر می‌باشد(آکیس10،2011). از این‌رو توسعه فعالیت‌های گردشگری از یک‌سو با خلق فرصت‌های شغلی و درآمدی می‌تواند منابع اقتصادی بی‌شماری را به‌طور مستقیم و غیرمستقیم متوجه جوامع محلی میزبان و ساکنان آنان نماید و با آثار تک اثری خود به رشد و توسعه‌ی اقتصادی محلی منطقه گردشگری کمک می‌کند(کلیمک و کیچوسکا11، 2011،ص100). ابزارهایی که دولت‌ها به‌منظور ترویج گردشگری به کار می‌برند ممکن است در چهار دسته طبقهبندی شود:
- گردشگری و اشتغال(کوپ و اوی12، 2001).
با افزایش داراییها و توسعه‌ی اقتصادی، صنعت گردشگری یکی از پرسرعت‌ترین صنایع در حال رشد در سرتاسر جهان می‌باشد که نرخ رشد سالانهی این صنعت نزدیک به 10 درصد است. این توسعه، کارآفرینان و آغازگران کسب‌وکارهای جدید را به ادارهی بازارهای در حال توسعه فرا می‌خواند که بر ارزش نوآوری این صنعت تأثیرگذار است. صنعت گردشگری در معرض تغییراتی از جمله تغییر در خواستههای مصرف‌کنندگان و پیدایش فن‌آوری جدید است(سالول13و دیگران، 2015).
نوآوری در گردشگری به‌صورت مستمر انجام می‌شود. خدمات و محصولات جدیدی ظهور پیدا میکنند و خلاقیتهای مهم و عمدهای در بخش خصوصی و همچنین بخش‌های عمومی این صنعت انجام میگیرد. با این‌حال، بندرت نوآوری می‌تواند به‌عنوان فعالیت هدفمند یک واحد اقتصادی یا سازمانی یا یک کارآفرین منفرد دیده شود و نوآوری در گردشگری، به معنای فعالیتی مشارکتی است، به‌طوری‌که عرضه‌کنندگان، کارکنان، مصرف‌کنندگان و عوامل دیگر با نقش‌های در آن مشارکت دارند(انرسون14، 2009).
رشد صنعت گردشگری و پتانسیل این صنعت برای توسعه اقتصادی دیدگاهی مهم در ادبیات گردشگری به شمار می‌رود(وندرز15، 2015). کیبدی16(1979) اولین محققی بود که به واژه کارآفرینی گردشگری در وزارت صنایع و گردشگری اشاره کرد. یکی از دلایل اصلی شروع کسب و کار کارآفرینان گردشگری تمایل به اسکان در یک محل خاص بوده است (هالاک17، 2012). توسعه کارآفرینی گردشگری کوچک در درجه اول نیاز به اهمیت تعامل در تولید محصولات کشاورزی دارد، تولید محصولات سنتی، ارائه سنت‌ها و سلیقه‌ها در غذاهای سنتی، و خدمات گردشگری، با استفاده از منابع انسانی، فرهنگی و منابع طبیعی مربوط به گردشگری می‌باشد(اسمولکیک18، 2015). جنیفر و همکاران19 (2009) به نقل از مجمع توسعه اقتصادی سازمان ملل سه شاخص عمدهای که منجر به توسعه کارآفرینی در بخش گردشگری مناطق میگردد را به این صورت طبقهبندی نموده است:
1- چارچوب قانونی و نظارتی مربوط به گردشگری
2- زیرساخت‌ها و محیط کسب‌وکار
3- منابع انسانی، فرهنگی و منابع طبیعی مربوط به گردشگری (کریم زاده،1393). برای کشف فرصت در زمینه گردشگری می‌توان روی حوزه‌های فرصت گردشگری شامل: حوزه های اقامتی، سیاحتی، عمومی، حمل‌ونقل، مالی، تجاری، فرهنگی، سلامت، اداری تمرکز نمود(عباسی و ممیز،1391). با این توصیف، در نهادینه‌کردن کارآفرینی گردشگری چندین عامل مؤثر هستند که عبارت‌اند از:
- کارآفرینی در بخش جاذبههای طبیعی
- کارآفرینی در بخش تسهیلات واسطهای
- کارآفرینی در بخش اسکان و اقامتگاه
- کارآفرینی در بخش تبلیغات و اطلاع‌رسانی
- کارآفرینی در بخش زیرساخت‌ها(مهدیان بروجنی و احمدوند، 1393،جیمزو هرناندز20، 2011، روحانی و زارع رواسان،1392، رضوانی و مرادی،1391).
بررسی تطبیقی کارکردهای گردشگری مناطق آزاد چابهار و قشم
گردشگری ساحلی در قرن نوزدهم میلادی مورد توجه قرار گرفت و همواره به‌صورت غیرخطی بر تعداد گردشگران ساحلی افزوده شده است(داونپورت و داونپورت21، 2002). از آنجاکه در حوزه گردشگری میزان پذیرش جهانگردان بر چگونگی جذب و جاذبههای محیطی تأثیر دارد می‌توان دریافت که براساس بهره‌گیری مناسب و بهینه از این جاذبههای درون ذاتی در محیط مناطق آزاد است که می‌توان به جذب گردشگر و جهانگردان داخلی و خارجی پرداخت. منطقه آزاد چابهار در طرح جامع به9 قسمت تقسیم‌شده که به مناطق پیکره‌بندی معروف شده‌اند. هدف مهم تأسیس منطقه‌ی آزاد تجاری–صنعتی چابهار راه‌اندازی و احیای جاده قدیم ابریشم، افزایش نقش و سهم کشور در ترانزیت کالا و حمل‌ونقل بین‌المللی، ارتقای عملکرد بندر چابهار تا حد یک مگا پورت منطقه‌ای، تولید و صدور کالاهای صنعتی و حضور فعال در بازارهای جهانی، ایجاد فرصت‌های اشتغال و کسب درآمد ارزی و جذب سرمایه‌های خارجی بوده است.
از طرف دیگر منطقه قشم در سال 1369 به‌عنوان منطقه آزاد تجاری- صنعتی انتخاب شد. اهداف اولیه ایجاد منطقه آزاد قشم در جهت اشتغال‌زایی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، کسب درآمد ارزی، صادرات و پردازش کالا بوده است. هر چند که جذب توریست از ابتدا هدف اصلی منطقه آزاد قشم نبود ولی در طی سال‌ها فعالیت با روبه‌زوال رفتن سرمایه‌گذاری صنعتی و تولید کالا، تمایل به سرمایه‌گذاری در بخش‌های خدماتی و جذب گردشگر افزایش‌یافته است. طبق آمار از 1313 شرکت ثبت‌شده در پایان سال 1387 تعداد 662 شرکت در راستای فعالیت خدماتی بوده است(گزارش عملکرد مناطق آزاد تجاری–صنعتی ایران 1387-1384). با گذشت نزدیک به 30 سال از تأسیس و راه‌اندازی منطقه آزاد قشم علیرغم هزینه‌ها و تلاش‌های صورت گرفته، هنوز زیرساخت‌های لازم برای ایجاد یک مدل توسعه‌یافته و سازماندهی شده مطابق استانداردهای بین‌المللی وجود ندارد و به‌رغم منابع و ذخایر فراوان طبیعی و بالقوه اقتصادی، مایه‌گذاری داخلی و خارجی چشم‌گیر نبوده است. برای ارزیابی عملکرد مناطق آزاد، بررسی برخی از متغیرهای کلیدی مرتبط با مأموریت‌ها و اهداف در نظر گرفته شده برای مناطق آزاد می‌تواند راهگشا باشد. چهار متغیر میزان جذب سرمایه‌گذاری خارجی، درجه صنعتی شدن، ایفای نقش صادراتی و نسبت صادرات به واردات از جمله این متغیرهاست. در خصوص متغیر نخست یعنی جذب سرمایه‌گذاری، آمارهای موجود حاکی از آن است که روند جذب و تحقق سرمایهگذاریها در حدی نیست که بتواند اهداف توسعه‌ای مناطق را محقق نماید و مناطق آزاد تاکنون در جذب سرمایهگذاریها و به خصوص سرمایه‌گذاری خارجی چندان موفق عمل نکرده‌اند(دفتر تحقیقات و سیاست های پولی و بازرگانی،1395).
در طی دوره 9 ساله 80-88 مناطق آزاد کشور در مجموع کمتر از3 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی جذب کرده‌اند که ارتباط مستقیمی با زیرساخت‌های موجود در مناطق داشته است(جدول1)(گزارش عملکرد مناطق آزاد تجاری-صنعتی ایران 1394و 1388).
[1] Montoro-Sanchez and Soriano
[2] .Wang et al
[3] . Boothwerth
[4] .Global Entrepreneurship Institute
[5] . Ferreira
[6] . Koopman
[8] .Kai
[9] .Scott
[10] Akis
[11] Cichowska & Klimek
[12] Coopp and Ivy
[13] Solvoll
[14] Anrsson
[15] Van der zee
[16] Kibedi
[17] Hallak
[18] Smolčić
[19] Jenifer & et al
[20] Jimenez, and hernandez
[21] Davenport, & Davenport
جدول 1: آمار سرمایه‌گذاری خارجی سال‌های 1393-1380
سرمایه‌گذاری خارجی (میلیون دلار) | |||||||||||||
منطقه | 1393 | 1392 | 1391 | 1388 | 1387 | 1386 | 1385 | 1384 | 1383 | 1382 | 1381 | 1380 | جمع در منطقه |
کیش | - | - | - | 24 | 0 | 128 | 0 | 23.9 | 300 | 302 | 315 | 218 | 1195.7 |
قشم | - | - | - | 48 | 29 | 5 | 2 | 5.2 | 100 | 217 | 143 | 160 | 665.9 |
چابهار | - | - | - | 0.004 | 25.8 | 1.8 | 3.9 | 9.6 | 53.5 | 1.2 | 1.2 | 0.3 | 97.3 |
انزلی | - | - | - | 4.3 | 1.44 | 0.65 | 0.06 | 0.1 | 0 | 0 | 0 | 0 | 6.55 |
اروند | - | - | - | 12 | 0 | 0 | 25 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 37 |
ارس | - | - | - | 5.3 | 0 | 0.9 | 2.26 | 1.67 | 0 | 0 | 0 | 0 | 10.13 |
جمع سال | 165 | 29 | 32 | 50.4 | 56.24 | 21.15 | 33.22 | 40.47 | 453.5 | 520.2 | 459.2 | 378.3 | 2022.71 |
مأخذ، گزارش عملکرد مناطق آزاد تجاری- صنعتی ایران 1388و 1394
جدول 1. سیر نزولی جذب سرمایه‌گذاری در منطقه قشم را نشان می‌دهد. یکی از دلایل این مسئله، ضعف‌های سیاسی ایران در منطقه و تحریم اقتصادی ایران است. وضعیت سرمایه‌گذاری داخلی نیز مطلوب نیست. به‌طوری‌که بیشترین سرمایه‌گذاری داخلی در راستای واردات کالا و فروش آن در بازارهای داخلی بوده است(کمیجانی،1374) و علت اصلی آن قانونی است که در سال 1374 در مورد این منطقه صادر شد. براساس این قانون، سهم گمرک تنها در مورد کالاهای صنعتی و مواد اولیه در این منطقه دریافت نمی‌شد و کالاهای ساخته‌شده، مشمول پرداخت هزینه گمرکی می‌شدند(سازمان برنامه و بودجه،1380)، همین نکته تمایل بیشتر سرمایه‌گذاران داخلی به واردات کالا در مقابل سرمایه‌گذاری تولیدی را نشان می‌دهد. اهدافی که برای مناطق آزاد ایران در ماده (1) قانون چگونگی ادارهی مناطق آزاد ذکر گردیده از آن‌چنان تنوعی برخوردار است که عملاً تحقق اهداف آن را با دشواری مواجه می‌سازند و در واقع این یکی از مهم‌ترین اشکال مناطق آزاد کشور می‌باشد؛ زیرا تنوع و گستردگی این اهداف باعث گردیده زمینه برای انعطاف مسئولان اجرایی دستگاه‌های متولی مناطق آزاد به نحوی غیرمعقول فراهم شود (ابراهیم‌زاده،1390).شکل(1)فرصت‌های کسب و کار گردشگری برای مناطق آزاد چابهار و قشم را ارائه می‌دهد.
شکل1: فرصت‌های کسب وکار گردشگری (ابراهیم‌زاده،1390)
در زمینه ارزش و اهمیت مناطق آزاد تحقیقات زیادی صورت گرفته است، زهرا سادات سعیده زرآبادی(1392) به ارزیابی عوامل مؤثر در توسعه صنعت گردشگری منطقه آزاد چابهار با بهره‌گیری از روش فرایند تحلیل شبکه‌ای پرداختند. نتایج پژوهش تعیین می‌کند که از میان شاخص‌های مورد بررسی،«زیرساخت‌های گردشگری» و«توان اقتصادی» بیشترین سهم را در توسعه منطقه ایفا میکنند. مهرداد نجفي(1388) تحقیقی با عنوان سير تكاملي مناطق آزاد و جايگاه آنها در توسعه اقتصادي كشورها با تأكيد بر منطقه آزاد چابهار انجام داد و بر اين راستا نسبت به انتخاب تجارب موفق و ناموفق جهاني در خصوص ايجاد مناطق آزاد اقدام و در ادامه با توجه به اهميت و پتانسيل منطقه آزاد چابهار در توسعه اقتصادي و بازرگاني كشور، شرايط اين منطقه با برخي از مناطق آزاد پيشرفته در جهان مقايسه شد و نقاط ضعف و قوت آن مورد بررسي قرار داد. عبدالرضا ركن الدين افتخاري و همکاران(1387)ارزيابي و اولويت‌بندي مناطق آزاد تجاري ايران با استفاده از روشMADM انجام دادند. مطیعی لنگرودی و همکارانش(1391)عوامل مؤثر بر توانمندسازی روستاییان در توسعه‌ی کارآفرینی بخش‌های زند و ثامن شهرستان ملایر را بررسی نمودهاند. نتایج این پژوهش نشان داد اهمیت عوامل فردی و محیطی در ایجاد و توسعه کسب‌وکارها مهم بوده است که این عوامل به ترتیب اولویت، شامل: پشتکار، عامل سازمانی،مالی و اقتصادی، آموزش و الگوی نقش و... بوده است. صفری و میرزایی بافقی(1393) به شناسایی و اولویتبندی فرصت‌های کارآفرینانه در صنعت گردشگری شهرستان یزد پرداختند نتیجه پژوهش هفت زمینه را به‌عنوان فرصت کارآفرینی در صنعت گردشگری در یزد مشخص نمود که فراهم کردن فضا و امکانات تفریحی بالاترین اولویت را در بین موارد شناسایی‌شده داراست. کارولیا و تسیونو1 (2013)، به گردآوری اطلاعات در حوزهی کارآفرینی توریسم در یونان پرداختند نتایج حاصل از پژوهش بیانگر این موضوع بوده است که جاذبههای طبیعی مانند دریا، آب‌وهوا و مناظر طبیعی و همچنین عوامل فرهنگی و اجتماعی مانند آداب ورسوم و مردم نقش تعیین‌کننده‌ای در برخورداری از مزیت رقابتی داشتهاند. آکریوسا2 و همکاران(2014) به بررسی کارآفرینی گردشگری و اتخاذ منابع پایدار نمونهای از منطقه اوریتانیا پرداختند هدف این مقاله، پی بردن به زیربنای منابع پایداری می‌باشد که از کارآفرینی گردشگری در منطقه اوریتانیا برگرفته‌شده است. کالاوار3 و همکاران(2014) در پژوهشی تحت عنوان"شناخت تفاوت‌های تعاملی در ادراکات از گردشگری موروثی در ماسی تانزانیا پرداختهاند. در نهایت به این نتیجه دست یافتید که علاوه بر تغییرات مثبت اقتصادی گردشگری در جامعه میزبان، این موضوع باعث خلق تغییرات در شیوههای سنتی و تفاوت‌های اساسی در بین نسلهای مختلف جامعه می‌شود. ون درز ونستا4(2015) در مطالعهای با عنوان"شبکههای اجتماعی از هم‌گسسته‌ی گردشگری: مروری بر ادبیات شبکههای اجتماعی در مطالعات مدیریت گردشگری"داشتند.برزینا5 وهمکاران(2015) پژوهشی با عنوان"مدل مصرفی خدماتی گردشگری برای مناطق ویژه محافظت‌شده"انجام دادند. نونکو6(2015)به بررسی توسعه‌ی صنعت گردشگری و اتکا به دولت محلی پرداخت. این پژوهش باعث توسعه طرحی شد که روابط نظری بین متغیرهای مهم توسعه‌ی صنعت گردشگری و دو نمونه از حمایتهای سیاسی را بنا نمود که این نمونهها شامل حمایت سیاسی خاص زمینهی گردشگری و تراز جامعی از حمایت سیاسی می‌شود. سولول7 و همکاران(2015) به نقد و بررسی و جهت آینده گردشگری کارآفرینی پرداختند آنها معتقدند که تغییرات ساختاری و موقتی به‌منظور تولید محصولات مبتنی بر تجربه و باکیفیت در صنعت گردشگری نیازمند کارکردهای حرفهی کارآفرینی می‌باشد که نمایانگر نوآوریهای لازم در این صنعت است. همانطور که پیشینه تحقیقات نشان می‌دهد در زمینه گردشگری در مناطق آزاد تحقیقات محدودی صورت گرفته است.
رشد صنعت گردشگری و پتانسیل این صنعت برای توسعه اقتصادی دیدگاهی مهم در ادبیات گردشگری به شمار می‌رود. تیلور ویژگی تقاضای گردشگری را سرعت تغییرات آن می‌داند و معتقد است بعد عرضه باید توانایی انطباق سریع با تغییرات بازار تقاضا را داشته باشد؛ به‌عبارت‌دیگر وجود یک مکانیسم دریافت اطلاعات و ارزیابی وضعیت واکنش نسبت به محیط در سیستم گردشگری الزامی است، بنابراین گردشگری به‌اندازه کافی جدید، آشفته و بی‌قاعده بوده تا مورد توجه کارآفرینان نوآور قرار گیرد(کاظمی،1385). در کشور مجارستان از راهکارهایی مانند ایجاد پارک‌های صنعتی در سطح منطقه‌ای، ساده‌سازی قوانین و مقررات اداري در زمینه‌ي ایجاد و توسعه‌ی کسب‌وکارهاي کوچک و متوسط، ارائه‌ی حمایت مالی در قالب یارانه و وام، صندوق ضمانت کسب‌وکارهاي کوچک و متوسط، ارائه‌ی حمایتهای قانونی و مالیاتی ازجمله معافیت 100 درصد واحدهایی که محصولاتشان را به خارج از کشور صادر کنند، استفاده شده است(لسکو،2007). در استان سیستان و بلوچستان با وجود مرز آبی گسترده با دریای عمان یا کشاورزی با زمین‌های حاصل‌خیز و منابع آب نسبتاً مناسب به ویژه در حوزه جازموریان و ایرانشهر، نتوانسته است پاسخگوی قشر جوان پهناورترین استان ایران باشد. هر ساله شاهد کوچ جوانان جویای کار این ناحیه به استان‌های اطراف هستیم. نمونه بارز آن سفر کارجویان این خطه در شهریور و مهرماه برای برداشت پسته به استان کرمان بوده است که در نهایت اغلب آنها به مشاغل کاذب رو می‌آورند. با همه این توصیفات واضح است که این فرصت طلایی را نباید از دست داد. مناطق آزاد به جهت ساختار و ماهیت خود، همچنین ارتباطات موجود می‌توانند تعاملات سازنده‌ای در راستای توسعه کارآفرینی، مخصوصاً در زمینه گردشگری فراهم کنند. شناسایی پتانسیل‌ها، توانمندی‌ها و جاذبههای گردشگری و میزان برخورداری منطقه از تسهیلات و خدمات گردشگری و برنامه‌ریزی برای توسعه کارآفرینی مناطق آزاد، از جمله مقدمات توسعه گردشگری در مناطق آزاد و به‌ویژه