امتناع تفکر در فرهنگ دینی؛ نقد و نظری بر آرای «آرامش دوستدار»
محورهای موضوعی : پژوهش سیاست نظری
سید محمد علی تقوی
1
*
,
بائی فاطمه
2
1 - دانشگاه فردوسی مشهد
2 - فردوسی مشهد
کلید واژه: دوستدار ایران عقلانیت امتناع تفکر دین‌خویی,
چکیده مقاله :
«آرامش دوستدار»، مشكل اصلي جامعه ايران را «ناپرسايي» توصیف می‌کند و علت آن را نیز فقط يك چيز می‌داند: «فرهنگ دینی». بدین ترتیب «ممتنع بودن اندیشیدن در فرهنگ دینی» تز کانونی در آرای اوست. او البته ادعا می‌کند که ناپرسایی و علت آن، یعنی حاکمیتِ فرهنگ دینی در ایران، محدود به دورۀ حضور اسلام نمی‌شود، بلکه به ایران باستان بازمی‌گردد. این نظر جنجالی، او را به چهره‌ای نام‌آشنا در محیط روشن فکری ایران تبدیل کرده است. در این مقاله، به ارزیابی آرای وی با استفاده از اندیشه‌های ریچارد رورتی، فیلسوف پست‌مدرن آمریکایی پرداخته می‌شود که دو برداشت مضیق و موسع از عقلانیت را در برابر هم قرار می دهد و به نقد نگرش مضيق نسبت به عقلانیت می‌پردازد. پرسش اصلي اين مقاله آن است كه نظرهای دوستدار در قالب كدام برداشت از عقلانيت قرار مي‌گيرد. با بررسی آثار دوستدار به نظر می رسد كه درک او از عقلانیت در قالب برداشت مضیق از این مفهوم قرار می گیرد؛ نگرشی که هرچه را خارج از چارچوب آن قرار گیرد، بیرون از دایره عقلانیت تلقی می کند. کلان‌روایتِ دوستدار از تاریخِ فرهنگیِ ایران مبتنی بر تعمیم‌های گسترده و فاقد معیاری است که ظرافت‌ها و پیچ و خم‌های این فرهنگ را نادیده می‌گیرد. او چون فرهنگ اسلامی و ایرانی را به زعم خود فاقد بنیادی ترین پرسش‌های فلسفی می‌داند، انبوه پرسش های دیگری را که در قالب الگوی او نمی‌گنجند، به هیچ می‌انگارد. در حوزه سیاست، دوستدار نوعی از رابطه میان دین و دولت را که از دوران هخامنشیان بر ایران مسلط بوده است، مقوم حاکمیت فرهنگ دینی می‌داند و البته چنان سیطره‌ای برای این فرهنگ قائل است که گریز از آن و گذار به جامعه‌ای توسعه یافته با معیارهای مورد پذیرش وی ناممکن می‌نماید.
Aramesh Doostdar considers “lack of question” as the main difficulty of Iranian society, which has been dominated by a religious culture since the ancient time. In this paper, his views are assessed on the basis of postmodern observations. Richard Rorty speaks of two accounts of rationality: a broad account which he favours and a narrow one which he crticises and attributes to modern thinkers. The main question in this paper is that in which category Doostdar’s views can be classified? It seems that he advocates the narrow modernist account of rationality that considers whatever does not comply with it as outside reason. Doostdar’s metanarrative on Iranian culture is based on unjustified extrapolations that ignore the complexity of the culture. Since he believes that Islamic and Iranian culture lacks fundamental philosophical questions, he disregards all other types of questions raised in that culture. In politics, Doostdar argues that the relationship between religion and the state in Iran, since the Achaemenid Empire, constituted the religious culture in the society in such a way that any escape from it and transition towards a developed society would be impossible.
آشوری، داریوش (1383) «پروژه بازگشت به عصر استبداد مدرن»، بازتاب اندیشه، شماره‌های 55 و 56، آبان و آذر، صص 24-31.
------------ (1384) «چیرگی بر دین‌خویی»، قابل دسترسی در: http //ketabnak.com/comment.php?dlid=17943 (بازیابی¬شده در تاریخ 11/03/1396).
----------- (مصاحبه¬شونده) (1388) «گفتمان غرب¬زدگی: طغیان روشن¬فکری جهان سومی برای بازگشت به خود»، مجله بخارا، شماره 74، بهمن و اسفند، صص 66-82.
احمدی، بابک (1377) مدرنیته و اندیشه انتقادی، تهران، مرکز.
آذرنگ، عبدالحسین (1390) «باب آشنایی با ریچارد ررتی»، تهران، جهان کتاب.
اصغری، محمد و نبی‌الله سلیمانی (1388) «رویکرد نئوپراگماتیستی ریچارد رورتی به مفهوم حقیقت»، دوفصلنامه شناخت، پژوهشنامه علوم انسانی: شماره 60، صص 27- 52.
اعتمادی، ناصر (1384) «در جسارت اندیشیدن»، چشم‌انداز، چاپ پاریس، شماره 21، قابل دسترسی در: News.gooya.com/politics/archives/043017.php (بازیابی¬شده در تاریخ 11/03/1393).
اکرمی، موسی و محسن محمودی (1388) «ریچارد رورتی: از نو عمل‌گرایی ضد مابعدالطبیعی تا طرد فلسفه»، مجله علمی- پژوهشی متافیزیک، دوره جدید، شماره 3 و4، صص 43-64.
برنشتاین، ریچارد (1378) «علم و عقلانیت و فاقد قدر مشترک بودن»، ترجمه یوسف اباذری، عقلانیت (مجموعه مقالات)، ارغنون15، چاپ دوم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صص 39- 88.
تاجیک، محمدرضا (1383) «روشن¬فکر دینی گفتمان و قدرت»، مجله آیین، شماره 2، آذر، صص 29-33.
تقوی، سید محمدعلی (1385) «ریچارد رورتی و لیبرالیسم بدون بنیان»، مجله پژوهش حقوق و سیاست، سال هشتم، شماره 20، صص 99-117.
----------------- (1387) «ریچارد رورتی و عقلانیت مبتنی بر همبستگی»، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال چهارم، شماره اول، صص 85-107.
----------------- (1388) «فیلسوف ضد فلسفه، بررسی و نقد آرای ریچارد رورتی درباره فلسفه»، نامه فلسفی، جلد پنجم، شماره 1.
تیموری، امیرحسین (1386) «تجدد ایرانی!: تاریخ¬نگاری جنبش تجددخواهی در ایران (مصاحبه با محمد توکلی طرقی)»، خردنامه همشهری، شماره 21، آذر، صص 19-23.
خاوری، شبتاب (1381) «نقد مقاله مدرنیته و ساختار تفکر ایرانی»، مجله بازتاب اندیشه، شماره 32، آبان، صص 56-61.
داوری، رضا (1391) ما و راه دشوار تجدد، تهران، رستا.
دوستدار، آرامش (1377) درخشش¬های تیره، چاپ دوم، پاریس، خاوران.
------------- (1381) ملاحظات فلسفی در علم و دین، بینش دینی و دید علمی، چاپ دوم، پاریس، خاوران.
------------- (1383الف) «مؤمن وقتی دین¬خو نیست که قادر باشد ایمان خود را شخصی تلقی کند»، گفت‌وگوی صدای آلمان (دویچه وله) با آرامش دوستدار، مصاحبه¬کننده: بهنام باوندپور، قابل دسترسی در: //www.aramesh-dustdar.com/index.php/article/print/33/http (بازیابی¬شده در تاریخ 11/3/1396).
------------- (1383ب) امتناع تفکر در فرهنگ دینی، پاریس، خاوران.
------------- (1384) متن مصاحبه راديو بي‌بي‌سي (مجله فرهنگی هنري)، ٢١ ژوئن ٢٠٠۵، مصاحبه¬کننده: پیام یزدیان، قابل دسترسی در: http//iraanian.blogspot.co.uk/2005/10/blog-post.html (بازیابی¬شده در تاریخ 11/03/1396).
------------- (1387) خویشاوندی پنهان، به کوشش بهرام محیی، کلن، فروغ، دانا.
------------- (1390) مصاحبه رادیو صدای ایران، گفت¬وگو حسین مهری با آرامش دوستدار، قابل دسترسی در: //www.youtube.com/watch?v=6TBadwQpm0whttps (بازیابی¬شده در تاریخ 3/6/93).
------------ (1391) گفت¬وگوی «ره¬آورد» با دکتر آرامش دوستدار، ره¬آورد فصلنامه آزاداندیشان ایران، شماره 98، صص 77-99، قابل دسترسی در: http//rahavard.com/Articles/98-ArameshDustdar.pdf (بازیابی¬شده در تاریخ 11/03/1396).
------------- (1393الف) صد و سی سال ممارست در هنر نیندیشیدن، قابل دسترسی در: //www.aramesh-dustdar.com/index.php/article/print/39/http (بازیابی¬شده در تاریخ 14/06/93).
------------- (1393ب) پهنه و شعاع روشن¬فکری، قابل دسترسی در: http//www.aramesh-dustdar.com/index.php/article/print/47/ (بازیابی¬شده در تاریخ 14/6/93).
------------- (1393پ) مشکل پدیداری من در اسلام، قابل دسترسی در: http//www.aramesh-dustdar.com/index.php/article/print/95/ (بازیابی¬شده در تاریخ 14/06/93).
رورتی، ریچارد (1377) «علم به مثابه همبستگی»، ترجمه علی¬محمد کاردان، نامه فرهنگ، شماره 30، صص 64-75.
----------- (1383) فلسفه و امید اجتماعی، ترجمه عبدالحسین آذرنگ و نگار نادری، تهران، نی.
----------- (1386) «پراگماتیسم، نسبی¬گرایی و ضدیت با عقل¬گرایی»، ترجمه سعیده کوکب، کتاب ماه فلسفه، شماره 6، صص 69-82.
----------- (1390) فلسفه و آینه طبیعت، ترجمه مرتضی نوری، تهران، مرکز.
روزخوش، مهدی (1394) «تاریخ علیه جامعه: نقد پیش‌فرض‌های معرفت‌شناسانه طرفداران شیوه تولید آسیایی در تبیین توسعه‌نیافتگی تاریخی ایران»، مجله سیاست (دانشگاه تربیت مدرس)، شماره 6، تابستان، صص 35-50.
زارع، محمد (1382) «فقر فلسفه یا دموکراسی»، کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره‌های 67 و 68، ارديبهشت و خرداد، صص 34-36.
سعیدی، نادر (1374) «نقد و بررسی کتاب درخشش¬های تیره (نوشته آرامش دوستدار)»، ایران‌شناسی، سال هفتم، شماره 28، صص 837- 844.
غنی¬نژاد، موسی (مصاحبه¬شونده) (1383) «در انتظار یک اتفاق»، خردنامه همشهری، شماره 33، 13 آبان، صص 11-12.
طباطبایی، سید جواد (1387) جدال قدیم و جدید (تاریخ اندیشه سیاسی جدید در اروپا)، تهران، ثالث.
---------------- (1396) «رساله‌ای در نقد تز «امتناع تفکر» آرامش دوستدار، گفتار در شرایط امتناع»، فرهنگ امروز، شماره 18، صص 66-76.
قاسمی، هومن (1396) روشن¬فکری، آگاهی کاذب و اید‌ئولوژی، تهران، مینوی خرد.
قیصری، نورالله (1385) «تاریخ¬نگاری روشن¬فکری یا نقش روشن¬فکران در تاریخ معاصر ایران: نقد و بررسی روشن¬فکران ایرانی و غرب»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی (دانشگاه تهران)، شماره 71، بهار، صص 375-402.
معینی علمداری، جهانگیر (1389) «روش شناسی نظریه‌های جدید در سیاست (اثبات‌گرایی و فرااثبات‌گرایی)»، تهران، دانشگاه تهران.
ملایری، محمد حسین (1391) «دقیقه ای در باب نسبی‌گرایی، مطلق‌گرایی و عینیت باوری»، فصلنامه راهبرد، سال بیست و یکم، شماره 64، صص 293-323.
میرسپاسی، علی (1387) دموکراسی یا حقیقت (رساله‌ای جامعه‌شناختی در باب روشن¬فکری ایرانی)، تهران، طرح نو.
نصری، قدیر و مهدی روزخوش (1391) «گونه‌شناسی نظریه‌های انحطاط در آرای چهار فیلسوف معاصر ایرانی»، پژوهشنامه علوم سیاسی، شماره 27، تابستان، صص 193-228.
نوذری، حسینعلی (1388) پست¬مدرنیته و پست¬مدرنیسم، تهران، نقش جهان.
نیکفر، محمدرضا (1389الف) در نقد آرامش دوستدار؛ بخش دوم روزمرگی و نخبه‌گرایی، قابل دسترسی در: Zamaaneh.com/nikfar/2010/08/post_134.html (بازیابی¬شده در تاریخ 11/03/1396).
------------- (1389ب) در نقد آرامش دوستدار؛ بخش سوم: دین، علم، فلسفه، قابل دسترسی در: Zamaaneh.com/nikfar/2010/08/post_135.html (بازیابی¬شده در تاریخ 11/03/1396).
همپشیر، استیوارت (1345) عصر خرد؛ فلاسفه قرن هفدهم، ترجمه احمد سعادت¬نژاد، تهران، امیرکبیر، فرانکلین.
هیکس، استیون رونالد کریگ (1391) شک‌گرایی و سوسیالیسم از روسو تا فوکو، ترجمه حسن گور سفیر، تهران، ققنوس.
Botes A. (2002) Concept analysis, some limitations and possible solutions, Curationis, 25(3) 23-27.
Rorty, Richard (1979) Philosophy and the Mirror of Nature, Princeton, NJ, Princeton University Press.
------------------ (1989) Contingency, Irony, and Solidarity, Cambridge, Cambridge University Press.
----------------- (1993) ‘Human Rights, Rationality, and Sentimentality.’ In On Human Rights, The Oxford Amnesty Lectures, edited by Stephen Shute and Susan Hurley, 111-34. New York, Basic Books.
---------------- (1998) Truth and Progress, Philosophical Papers. Vol. 3. Cambridge, Cambridge University Press.